Bartësit e kulturës së
neolitit dhe të fillimit të epokës
së bronxit në truallin e Shqipërisë.
Përsa i përket krahinave jugore të
vëndit tonë, ka të ngjarë që
në këtë kohë, në këto
vise. ashtu si në Greqi dhe në pellgun e
Egjeut, të kenë banuar fise të afërta,
midis tyre, të cilat te autorët e vjetër
njihen me emrat: pellazgë, lelegë, kaukanë,
karianë etj. Sipas tyre këto ishin fise
të vjetra vendese, të cilat më vonë
u mbuluan nga helenët e ardhur, dhe u asimiluan
prej tyre. Ndër ta pellazgët konsideroheshin
si fiset më të rëndësishme, prandaj
edhe njoftimet e autorëve per ta janë pak
a shumë të hollësishme. Homeri i përmend
pellazgët në epopenë e "Iliadës"
si banorë të Thesalisë, të cilët
gjatë luftës së Trojës mbajtën
anën e trojanëve, kurse në "Odisenë",
që është e një kohe të mëvonëshme,
pellazgët zihen në goje si banorë të
Kretës. Shkrimtarë më të rij si
Hesiodi. Herodoti, Hekateu, Tuqiditi dhe të tjerë
më të vonë si Helaniku, Dionizi i Halikarnasit,
Straboni etj. na japin njoftime të tjera, por
të ngatërruara dhe kontradiktore, mbi këto
fise duke i vendosur herë në Peleponez,
herë në Azi të Vogël, herë
në Itali. Ata flasin për shtegëtime
pellazgësh në Athinë, pastaj në
Lemno dhe Kretë e që këtej në
Siçili, Etruri e gjetkë; njoftojnë
për mbeturina muresh të vende të ndryshme
të Greqisë që ata ua atribojnë
pellazgëve; e cilësojnë gjuhën
e tyre, pellazgjishten, si gjuhë barbare, d.m.th.
jo greke, të cilën e humbën kur u helenizuan;
tregojnë se pellazgët kishin një kulturë
të lartë dhe prej tyre helenët mësuan
kultin e perëndive, bile bënë të
tyret edhe një tok emra perëndish pellazgjike;
përmendin disa emra vendesh e qytetesh të
trashëguara nga pellazgët si Larissa, Gortyna,
Agro, Tyrren etj. Ndër këta, Herodoti thotë
se në kohën e tij në Epir ishte akoma
i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm
pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu
nga Thesalia kufitare, kurse Straboni, duke u mbështetur
te Efori, Hesiodi, Eskili dhe Euripidi thotë
se vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte
"Arkadia" dhe që këtej këta
shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali,
Kretë, Lesbos dhe Troadë. Por, megjithëse
të ngatërruara dhe kontradiktore, njoftimet
e autorëve të vjetër përkojnë
në një pikë të rëndësishme,
në faktin se ata mohojnë çdo lidhje
gjenetike midis pellazgëve dhe fiseve të
mëvonëshme helene, për derisa pellazgët
i bënin vendës, me origjinë hyjnore
sic thotë Homeri, ose të mbirë nga
dheu siç thotë Hesiodi, kurse helenët
ishin të ardhur. Duke të nisur nga të
dhënat e autorëve të vjetër dhe
nga studimet gjuhësore, pellazgët u konsideruan
për një kohë të gjatë nga
studiuesit e fundit të shek. XIX dhe fillimit
të shek. XX si një popullsi joindoevropiane,
që kishte afëri me popullsitë e tjera
të herëshme të pellgut të Mesdheut,
prej Kaukazit deri në Gadishullin Iberik, të
cilat u quajtën të gjitha së bashku
me emrin përmbledhës "Mesdhetarë".
Punimet gjuhësore të këtyre 30 viteve
të fundit, të mbështetura në studimin
e gjithanshëm të greqishtes së vjetër
duan të provojnë të kundërtën
e tezës së parë, d.m.th. origjinën
protoindoevropiane ose thjesht indoevropiane të
pellazgëve. Megjithëse përkrahësit
e tezës së re kanë shënuar disa
suksese në fushën e studimeve pellazgjike
edhe kjo tezë ashtu sikurse e para, nuk është
në gjendje të sqarojë përfundimisht
këtë problem.Në fushën e historiografisë
dhe në linguistikë nuk kanë munguar
të dalin edhe pikëpamje që i lidhin
pellazgët me banorët e mëvonshëm
të truallit të Shqipërisë. me
Ilirët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët.
Nuk përjashtohet mundësia që ilirët
e jugut të kenë pasur ndonjë lidhje
me popullsinë më të herëshme pellazgjike
të këtyre krahinave, por kjo hipotezë
ka nevojë për një përpunim dhe
mbështetje të mëtejëshme shkencore.
Për këtë arësye, si banorë
të lashtë të vendit tonë, të
njohur nga të dhëna të sigurta arkeologjike
dhe nga ato të autorëve antikë konsiderohen
deri më sot ilirët.
