Nga përfaqsuesit më të
shquar të letërsisë shqipe me alfabet
arab është Hasan Zyko Kamberi. Tematika
që trajtoi ai në vjershat laike, paraqet
interes të veçantë, sepse i bëri
jehonë gjendjes shpirtërore dhe pakënaqësisë
së masave fshatare mbi të cilat rëndonte
pesha e vuajtjeve dhe shfrytëzimi i egër
feudal. Për jetën e H.Z.Kamberit dihet pak.
Ishte nga fshati Starje i Kolonjës. Siç
del nga ndonjë vjershë e tij, ka kaluar
një jetë të varfër e të vështirë.
Ka të ngjarë të ketë mësuar
në ndonjë medrese. Më 1789 mori pjesë
si mercenar në luftën turko-austriake mbi
Danub. Në këtë fushatë jo vetëm
që s'e rregulli dot gjendjen ekonomike, por edhe
vuajti shumë, siç do e tregojë në
vjershën "Seferi humajun„ (Lufta mbretërore).
Vdiq në fillim të shekullit XIX. Nga krijimtaria
e Hasan Zyko Kamberit njihen 50-60 vjersha lirike.
Shkroi edhe poezi fetare.
Rëndësi të veçantë kanë
poezitë e tij me temë laike.
Ndryshe nga bejtexhinj të tjerë, të
cilët shpesh poetizuan zakone e mendësi
të jetës orientale të qyteteve e të
mjediseve feudale, H.Z.Kamberi në këto poezi
pasqyroi jetën e fshatit shqiptar të shekullit
të XVIII, vuajtjet, pasigurinë dhe pakënaqësinë
e fshatarëve. Me nota realiste gjejmë në
të edhe një frymë të theksuar
kritike e mospajtimi me realitetin, gjejmë dhembjen
e poetit për gjendjen e njerëzve, që
s'u ecën fati.
Një nga vjershat me tipike është "Bahti
im„ , ku autori shpreh pakënaqësinë
ndaj jetës dhe ankohet për fatin(bahtin),
që s'e ndihmoi për të marrë prona
e pozita, siç ndodhi me disa të tjerë.
Zu Hasani e zihetë,
me baht e tij po prihetë,
vallë, ku rri e fshihetë,
që s'punon, more bahti im.
Edhe vjersha "Seferi humajun„ (Lufta mbretërore)
shpreh po atë gjendje pakënaqësie e
zhgënjimi. Vërtet kjo merr shkas nga përvoja
e hidhur e vetë poetit në fushatën
e vitit 1789, por, në të vërtetë,
në të zë vend një shqetësim
më i gjerë. Aty i bëhet jehonë
pakënaqësisë së përgjithshme
të vegjëlisë nga fushatat ushtarake
të osmanëve, që njerëzve të
thjeshtë u sillnin vetëm fatkeqësi
dhe mjerim, kurse fitimet i përvetësonin
feudalët e mëdhenj dhe komandantët
ushtarakë.
Për jetën e varfër e të rëndë
të vegjëlisë fshatare flet edhe vjersha
"Trahani„. Duke e shkruar me ironi të hollë
e humor therës për këtë gjellë
të të varfërve, autori s'e fsheh dhembjen
për mjerimin e tyre, për faktin brengosës
se ishte lumturi kur arrinin të shuanin urinë
me trahana.
Tetë muaj gjithë ç'janë
Që e zjejnë dhe e hanë
Fukarasë i mbanë hajanë(1)
Dritë kush gjeti trahanë
Notat e humorit, përzier me ankimin e poetit
për fatin e të rinjve, përshkojnë
edhe vjershën "Gjerdeku„. Në të
cilën pasqyrohen çaste nga jeta dhe brengat
e vajzave që janë gati për martesë
e që s'e dinë ç'fat i pret, meqë
i martojnë pa i pyetur. Por, veç kësaj,
ato i mundon edhe varfëria, ashtu siç
i detyron edhe djemtë të marrin rrugën
e kurbetit për të siguruar të hollat
e nevojshme për martesë. Gjejmë në
të edhe përshkrime zakonesh të martesës,
por më tepër shqetësimin e të
rinjve dhe të autorit për fatin e tyre.
Cupatë po bëjnë fiqiri(2)
"Vallë, ku e kemi takdir(3)?„
I martojnë me pahir
Se umur(4) ndë dorë s'kanë. Edhe në
vjersha të tjera, si "Gratë e va„ ,
"Hasani bën shiqojet„(ankohet), "Vasijetnameja„(Testamenti)
H.Z.Kamberi vë gishtin në plagë të
ndryshme të shoqërisë së atëhershme.
Por poezia e tij më e fuqishme, ku prirja realiste
e fryma kritike kanë gjetur shprehjen më
të plotë është "Paraja„ ,
ajo është një satirë e fuqishme
e gjithë sistemit politik feudal, e korruptimit
të tij të gjithanshëm, madje edhe vlera
e njeriut matet jo me cilësinë e virtytet
e tij, por me paratë që ka.
Këto ide poeti is hfaq nëpërmjet ironisë
e sarkazmës therëse, që godasin pa
mëshirë gjithë piramidën shtetërore
e shoqërore, që nga mbreti e veziri e gjer
tek nënpunësi më i thjeshtë.
Mbreti q'urdhëron dynjanë,
që ka vënë taraphanë(5)
e i presënë paranë,
ia di kimenë parasë.
Poeti nuk kursen as autoritetet më të larta
të fesë. Me sarkazëm të guximshëm
ai zbulon se prapa shenjtërisë së tyre
të shtirur fshihet një shpirt i pangopur
fitimi, që i shtyn të bëjnë padrejtësi
më të mëdha; e kanë ujdisur me
djallin, siç shprehet poeti.
Patosi satirizues e demaskues zgjerohet edhe më
tej, kur poeti zbulon se në atë shoqëri
të shthurrur nuk ekzistonte as drejtësia
më e vogël, se njerëzit e ligjit, kadilerët,
e shtrembëronin këtë në mënyrën
më të paturpshme, vetëm për të
shtënë në dorë sa më shumë
para.
Kadiu, t'i rrëfesh paranë,
ters e vërtit sherihanë(6),
për para ç'e shet t'anë,
ia di kimenë parasë.
Funksion të dukshëm ideoartistik ka vargu
"ia di kimenë parasë„. Që përsëritet
si refren në fund të çdo strofe.
Ai përforcon idenë se në atë shoqëri
ku merret nëpër këmbë çdo
virtyt, ku njerëzit robotizohen e vuajnë,
paraja është epiqendra e jetës. Vjersha
tingëllon si një satirë e fortë
që shpreh zemërimin e fshatarësisë
shqiptare kundër shfrytëzimit të saj
në kushtet e sistemit feudal në shuarje
e sipër. Kuptohet që protesta e poetit është
spontane, nuk shkon larg dhe ai shpesh bie në
fatalizëm.
Vjershat laike të H.Z.Kamberit patën përhapje
të gjerë në popull, se ato prekën
plagë shoqërore të kohës. Veç
kësaj gjuha e tyre është më e
pastër se e poetëve të tjerë bejtexhinj.
Vargu që përdor, është tetërrokshi
i poezisë popullore.
H.Z.Kamberi qe poet i talentuar. Krijimet e tij i
njihnin dhe i çmonin edhe rilindësit:
Naimi, Samiu, Vretoja. Naimi shkruante: "Në
mes të vjershëtorëve të Shqipërisë
ka zënë kryen Hasani i Zyko Kamberit„.
Me poezinë e H.Z.Kamberit, Z.Bastarit e ndonje
tjetri duken shenjat e para të realizmit në
poezinë shqiptare…
SHPJEGUES
1- Jetën (shpirtin)
2- Mendohen, vrasin mendjen
3- Ku është thënë për ne
4- Jetë
5- Institucioni që pret monedhën
6- Ligjin, gjyqin
