Një figurë origjinale dhe
e ndërlikuar, që spikat në letërsinë
tonë është ajo e Zef Serembes. Vepra
e tij pasqyron atë etapë të Rilindjes
kur lëvizja kombëtare kishte marrë
hov, prandaj dhe tema patriotike merr nën penën
e tij një tingëllim kushtrues të hapur
dhe aktual. Nga ana tjetër, në krijimtarinë
e tij gjeti shprehje atmosfera e pakënaqësisë
që kishte lindur tek arbëreshët në
vitet 1860-1870, kur bashkimi i Italisë jo vetëm
që nuk solli ndryshimet shoqërore të
shpresuara, por, përkundërazi, e thelloi
mjerimin e tyre. Poezia e Serembes pasqyron kontradiktat
e kësaj kohe. Zef Serembja lindi më 6 mars
1844 në fshatin arbëresh San Kozmo Albaneze
të Kalabrisë ose Strigari, si i thonë
vendësit, ku zakonet dhe gjuha shqipe janë
ruajtur deri sot. Fshati ndodhet mbi një kodër
të veshur me vreshta, me portokalle dhe limonë,
me pamjen e detit Jon nga lindja. Kjo natyrë
e ëmbël dhe e ashpër, që të
kujton deri diku Shqipërinë, u bë një
element me rëndësi i veprës së
poetit. Personaliteti i Serembes si krijues u formua
në vitet e zjarrta të lëvizjes kombëtare
italiane të viteve 1848-1860, ku i ati mori pjesë
aktive, aq sa u dënua me vdekje në mungesë
nga qeveria burbone dhe u detyrua të endej maleve
si komit. Që në moshë të njomë,
Zefi i vogël njohu tiraninë politike dhe
padrejtësitë shoqërore, gjë që
u dha vjershave të tij vulën e pakënaqësisë
nga realiteti, frymën e revoltës aq të
fuqishme.
Në zhvillimin e talentit, që i lindi herët
në mënyrë të vetvetishme dhe në
brumosjen e Zefit me ndjenja patriotike e liridashëse
luajtën rol të rëndësishëm
studimet në kolegjin e Shën-Adrianit, ku
pati mësues De Radën, me të cilin më
vonë u bë mik. Varfëria dhe shëndeti
i keq e detyruan Seremben të ndërpresë
shkollën dhe të kthehet në fshatin
e lindjes. Ndërkaq lëvizja kombëtare
në Itali po merrte përpjestime të gjera.
Ishte koha kur Garibaldi po triumfontekudo në
Italinë e Jugut dhe arbëreshët po i
përgjigjeshin thirrjes së tij.
Serembja u bë këngëtar i kësaj
lëvizjeje, i shtyrë jo vetëm nga ndjenjat
liridashëse, po edhe nga prirja për të
parë tek ajo një shprehje të trimërisë
së arbëreshëve dhe një shpresë
për pjesmarrjen e tyre të mëtejshme
për çlirimin e atdheut të të
parëve. Ndërkaq, lëvizja kombëtare
në Shqipëri u fuqizua, u shpeshtuan kontaktet
e arbëreshëve me këtë lëvizje.
Edhe Serembja tregoi interes të gjallë ndaj
përpjekjeve për liri të vëllezërve
përtej detit. Madje, ai ishte i pakënaqur
nga dobësia e kësaj lëvizjeje dhe i
hodhi shigjeta, satira të dhimbshme në vjershën
"Vrull", kurse në një vjershë
kushtuar Dora d'Istrias poeti ngriti zërin për
lirinë e Shqipërisë, hodhi kushtrimin
për luftë të armatosur dhe për
bashkimin e shqiptarëve.
Në këto vite Serembja shëtiti nëpër
fshatrat arbëreshe të Siçilisë
e të Kalabrisë, i ra anembanë Italisë,
duke u lidhur më tepër me zakonet, me folklorin,
me të folmet e ndryshme të arbëreshëve,
me ndjenjat dhe ëndërrimet e tyre, me ndjenjën
e madhe të çlirimit të atdheut të
të parëve. Po nuk gjeti asgjëkundi
qetësinë e shpresuar. Gjatë këtyre
shtegtimeve ai improvizonte poezi dhe i recitonte
ato kudo që vinte, si një poet popullor.
Disa prej këtyre vjershave qarkulluan si poezi
popullore. Gjurmë të thella të dhimbshme
në shpirtin dhe krijimtarinë e poetit la
dashuria e pafat për një fshatare arbëreshe,
që më vonë kishte emigruar në
Brazil, ku edhe vdiq pas pak kohe. Dëshira për
të parë varrin e kësaj vajze si dhe
shpresa që të përmirësonte gjendjen
e vet ekonomike, e bënë poetin të nisej
më 1875 për në Brazil. Po edhe këtu
Serembja u zhgënjye shpejt, sepse pa korrupsionin
e thellë të oborrit, jetën e degjeneruar
të aristokracisë braziliane. Pa kaluar as
një vit ai u kthye në Itali, duke pasur
si pasuri të vetme një trastë dorëshkrimesh.
Gjatë këtij udhëtimi të vështirë
thuhet se poetit i humbi pjesa më e madhe e këtyre
dorëshkrimeve.
Në fshat, i rënë nga shëndeti
dhe nga gjendja shpirtërore, Serembja nisi përsëri
jatën e varfër të mëparshme.
Zhgënjimi në jetën shoqërore dhe
në jetën personale u bënë shkak
që Serembja të kalonte në këtë
periudhë një krizë misticizmi, e cila
ndikoi për keq në krijimtarinë e vet.
Po interesi i tij për lëvizjen kombëtare
në Shqipëri ishte gjithnjë i gjallë
dhe në këtë lëvizje ai përqëndroi
të gjitha shpresat e mbetura. Pikërisht
në këtë kohë, më 1883, Serembja
botoi librin "Poezi italisht dhe këngë
origjinale të përkthyera nga shqipja".
Megjithëse vjershat italisht kishin të meta
nga ana e formës dhe niveli i përkthimit
në italisht të krijimeve shqip nuk qe i
kënaqshëm, libri ngjalli entuziazëm
në rrethet letrare të kohës. Duke mos
mundur të duronte gjatë atmosferën
mbytëse që sundonte në Italinë
e Jugut edhe pas zhdukjes së tiranisë së
Burbonëve, poeti u nis sërish për në
Brazil dhe për në Amerikën e Jugut.
Aty e mbyll krijimtarinë e tij letrare me dy
poezi, që dëshmojnë se ai nuk e humbi
kurrë shpresën te lëvizja kombëtare
shqiptare. Natyrën e tij të ndjeshme e mposhtën
fatkeqësitë e jetës. Më 1901 ai
e mbylli jetën në San-Paolo të Brazilit,
në një gjendje çmendurie.
