Pikëpamjet e tij për artin
e veçanërisht për poezinë, (epikën,
lirikën dhe tragjedinë), Aristoteli i ka
shfaqur në veprën e tij "Poetika",
e cila ka arritur deri te ne në formë të
cunguar. Por edhe me kaq mund të krijohet një
ide e qartë mbi pikëpamjen estetike të
filozofit dhe estetit të parë të madh
të lashtësisë.
Teoria estetike e Aristotelit mbi poezinë (në
kuptimin e gjerë të fjalës) është
përfundim i një studimi të imtë
i veprave të letërsise klasike greke dhe
i mendimeve që patën dhënë të
tjerët para tij mbi të bukurën, por
që neve nuk na kanë arritur. "Poetika"
mbetet monumenti më i rëndësishëm
i mendimit estetik në periudhën klasike
greke, Aty trajtohen çështjet kryesore
të estetikës dhe të teorisë së
artit, si: kuptimi i së bukurës, prejardhja
e gjinive letrare dhe klasifikimi i tyre, marrëdhëniet
e letërsisë me realitetin, parimet e vlerësimit
artistik etj.
Aristoteli e ka quajtur veprën "Poetika",
mbasi aty trajton probleme që kanë të
bëjnë me të gjitha gjinitë letrare
që shkruhen në vargje siç janë
eposi, poezia lirike dhe poezia dramatike. Por nuk
është thjesht vargu ai që e ka shtyrë
filozofin e madh ta emërtojnë veprën
kështu. Në radhë të parë
është përmbajtja ajo që e dallon
aritn e fjalës, poezinë në kuptimin
e gjerë të fjalës, nga llojet e tjera
të shkrimit.
Duke zbërthyer kuptimin dhe rëndësinë
e artit, Aristoteli thotë se detyra e poetit
është të flasë jo vetëm për
atë që ka ndodhur në të vërtetë,
por edhe për atë që mund të ndodhë,
për atë që është e mundshme
dhe e domosdoshme të ndodhë. Duke analizuar
këtë mendim shumë të rëndësishëm,
që pohon në thelb artin realist, nxjerrim
si përfundim idenë e rëndësishmë
se poezia, arti në përgjithësi pasqyron
vërtet anët më thëlbësore
të jetës, por nuk i jep ato thjesht ashtu
sic janë, në formë të ngrirë
statike, por në mënyrë krijuese, në
lidhjet e tyre ë brendshme, në lëvizje
dhe në zhvillim të vazhdueshëm. Në
këtë vështrim, Aristoteli e quan poezinë
dicka më filozofike dhe universale në krahasim
me historinë që i tregon gjërat vetëm
ashtu siç kanë ndodhur. Kështu duhet
kuptuar mendimi shumë i rëndësishëm
i aturoit, se "vepra artistike duhet ta tejkalojë
modelin". Me fjalë të tjera, poeti,
artisti nuk duhet të riprodhojë në
mënyrë dokumentuese realitetin, por në
bazë të analizës së dukurive të
vecanta, të zbulojë dhe të përgjithësojë
kuptimin e shkaqeve të tyre.
Vendin kryesor në veprën "Poetika"
e zë teoria mbi tragjedinë. Në të
flitet për zanafillën dhe zhvillimin historik
të saj, duke sjellë shembuj nga vepra të
tragjikëve të mëdhenj grekë. Interes
të veçantë kanë mendimet e Aristotelit
lidhur me ndikimin e tragjedisë në ndërgjegjen
e njerëzve. Përmes tmerrit dhe dhembjes
ajo i bën njerëzit më të mirë,
duke i pastruar nga pasionet. Në këtë
mënyrë spektatorët ose lexusit, përmes
kënaqësisë estetike që ndjejnë
duke parë e lexuar një tragjedi, lehtësohen
dhe çlirohen shpirtërisht, ndjenjat e
tyre fisnikërohen.
Që tragjedia të ushtrojë ndikim pastrues
te spektatori, nuk duhet të ketë në
qendër të saj heronj të lartë
që kalojnë nga lumturia në fatkeqësi
dhe anasjelltas. Me një fjalë heroi të
jetë njeri i zakonshëm, jo i veçantë
për nga virtyti dhe drejtësia, dhe që
bie në fatkeqësi jo për shkak se është
i prishur dhe me vese, por për shkak të
ndonjë gabimi, në një kohë kur
më parë gëzonte nder të madh dhe
lumturi, sic është p.sh. Edipi ose personazhe
të tjerë të këtij lloji.
Në këtë kapitull të veprës
Aristoteli flet edhe për poezinë epike,
për zanafillën e saj etj. E krahason gjininë
epike me atë tragjike dhe vë në dukje
çka i bashkon dhe çka i dallon ato nga
njëra-tjetra. Sipas mendimit të Aristotelit
poezia është një gjini më e hershme
dhe më pak e përsosur se tragjedia e cila
është më e koncentruar dhe ka fuqi
më të madhe veprimi. Autori pohon se të
gjithë elementet që ka epopeja i ka edhe
tragjedia, kurse të gjithë elementët
e tragjedisë nuk i gjejmë në epopenë.
Përveç kësaj tragjedia është
më e ngjeshur në veprim. Epopeja ka "një
unitet më të pakët dhe kjo provohet
nga fakti që prej cdo imitimi epik mund të
dalin shumë tragjedira". Nga të gjitha
vrojtimet që bën lidhur me këtë
cështje, autori arrin në përfundimin
se tragjedia qëndron më lart se epopeja.
Me "Poetikën" e tij Aristoteli krijoi
një vepër që shquhet për thellësinë
e analizës. Ajo hodhi themelet e mendimit estetik
të mëvonshëm për shumë proleme
teorike të letërsisë dhe veçanërisht
të tragjedisë.
