Kryengritja më e madhe e armatosur
e ilirëve ka qenë ajo e viteve 6-9-të
erës sonë. Si shkak për këtë
kryengritje shërbeu rekrutimi me forcë i
popullsisë ilire në radhët e njësive
ndihmëse të ushtrisë romake të
caktuara për luftë kun-dër markomanëve
në çeki. Vatra ku u ndez flaka e krye-ngritjes
qe fisi i desidiatëve në Bosnjën qëndrore,
por shumë shpejt ajo u përhap edhe në
fiset e tjera ilire prej Danubit deri në Shqipërinë
veriore, ku u ngrit fisi i pirustëve. Me kryengritësit
u bashkuan masa të gjera të popullit. Edhe
repartet ndihmëse ilire të mbledhura për
luftën kundër markomanëve, u hodhën
nga ana e tyre. U formua një ushtri e madhe,
e cila sipas burimeve numëronte në radhët
e saj 200 mijë këmbësorë dhe 9000
kalorës. Me sa duket kundër pushtuesve u
ngritën gjithë burrat e aftë për
armë. Udhëheqës kryesorë të
kryengritjes ishin dy Batot, njëri nga fisi i
desidiatëve e tjetri nga fisi i breukëve
si dhe një i tretë me emrin Pines. Kryengritësit
sulmuan në shumë drejtime. Një pjesë
e tyre zunë krahinat dhe qytetet bregdetare,
të tjerë hynë në Maqedoni, kurse
një fuqi e tretë e madhe mori drejtimin
ve-riperëndimor për në Itali. Lufta
çlirimtare e ilirëve u bë e rrezikëshme.
Vrulli i saj e tronditi shumë pushtetin qëndror.
Augusti shpalli në senat, se në qoftë
se nuk do të merreshin masa të jashtëzakonëshme,
ushtritë kryengritëse ilire për 10
ditë do të hynin në Romë. Ai i
kërkoi të pasurve të sakrifikonin një
pjesë të pa-surisë së tyre për
nevojat e luftës. Veprimet kundër markomanë-ve
u ndaluan dhe me to u përfundua shpejt e shpejt
një paqe. Tiberi, që ishte dërguar
kundër markomaneve, u kthye me forcat e veta
në Iliri. Në ndihmë të tij u thirrën
legjione nga lindja. Au-gusti thirri nën armë
veteranët dhe futi në radhët e ushtrisë
edhe skllevër, të cilëve i fali që
më parë lirinë. Më gjithë
këto masa të jashtëzakonshme kryengritësit
vazhduan me sukses luftën e tyre dhe i thyen
më se një herë forcat armike. Por më
vonë, me anë premtimesh. Tiberi mundi të
përçante kryengritjen duke bërë
për vehte Baton e breukëve. I gënjyer
se do ta merrte pushtetin nga dora e vetë romakëve
ai tradhëtoi shokët e vet. Megjithëse
u kap shumë shpejt nga Batua tjetër dhe
u dënua me vdekje, prapë se prapë kjo
e dobësoi shumë lëvizjen. Pas kësaj
Batua i desidiatëve u detyrua të tërhiqej
me forcat e veta në Dalmaci dhe këtu, së
bashku me popullsinë kryengritëse, u qëndroi
me trimëri sulmeve dhe rrethimeve të gjata
armike në qytetet e fortifikuara. Në këtë
luftë për jetë o për vdekje u
dalluan edhe gratë ilire, të cilat luftuan
krah për krahë me burrat e tyre dhe treguan
shëmbuj heroizmi duke u hedhur nga kalatë
ose duke u djegur brenda në qytetet bashkë
me fëmijtë e vet për të mos rënë
në duart e armikut. Qëndresa ilire u thye
keq kur romakët arritën të merrnin
qëndrën e fortifikuar Andetrium (afër
Splitit) dhe të zënë këtu udhëheqësin
e kryengritjes, Baton. Pas kësaj, fise të
veçanta ilire u vazhduan edhe pak kohë
luftën e tyre, por me forca të vogla. Të
fundit që i lëshuan armët në këtë
lëvizje të madhe qenë pirustët.
Forca e egër e perandorisë romake vetëm
pas tre vjet përpjekjesh të mëdha mundi
ta shtypte luftën vetmohuese të ilirëve
liridashës.
Kryengritja ilire e viteve 6-9, sipas historianit
romak të shek. I-II, Suetonit. ka qenë më
e tmerëshmja nga të gjitha luftat e jashtme
që bëri Roma pas luftës me Kartagjenën.
Roli i madh pozitiv i saj ishte se ajo ndali përparimin
e romakëve në Evropën qëndrore,
në drejtim të së cilës ata më
vonë nuk u shtynë më kurrë.
Kështu vetëm pas një lufte të
gjatë, e cila me ndërprerje zgjati më
se një shekull e gjysëm, romakët mundën
më në fund ta thyenin qëndresën
ilire.
