Këngët e Milosaos është
vepra e parë e De Radës dhe më e njohura.
Me këtë poemë liroko-epike tepër
të veçantë poeti afirmohej si individualitet
i fuqishëm dhe origjinal. Skema e subjektit të
poemës është e njohur në letërsinë
sentimentale dhe romantike, një dashuri e kundërshtuar
nga mjedisi. Po kërij motivi të njohur De
Rada i jep një freski të jashtëzakonshme.
Thjeshtësia në dukje e fabulës dhe
subjektit lind iluzionin për thjeshtësi
të idesë. Në të vërtetë,
mesazhi i kësaj vepre është kuptuar
në mënyra të ndryshme nga studjuesit:
disa mendojnë se në qendër të
poemës është ideja patriotike, disa
janë për idenë e dashurisë në
luftë me paragjykimet shoqërore, të
tjerë thonë se qëndrore është
ideja e afirmimit të dashurisë si ide e
madhe njerëzore.
Po të analizojmë me kujdes veprën,
do të shohim se ideja e luftës së ndjenjës
së pastër me paragjykimet e mjedisit është
tepër e fuqishme, ajo i përshkon të
gjitha këngët, ajo organizon konfliktin
e protagonistëve me shoqërinë dhe me
rethanat, kurse ideja patriotike rrjedh në vepër
më tepër si rrymë e nëndheshme,
e cila, megjithatë, njeh shpërthime të
fuqishme e tronditëse. Edhe kjo ide bëhet
bazë për një konflikt tjetër ndërmjet
ndjenjës dhe detyrës: protagonisti disa
herë shpreh dëshirën e vet për
të luftuar për çlirimin e atdheut,
dëshirë që mbështetet nga e ëma
dhe nga populli si figurë kolektive. Kjo dëshirë
përleshet me ndjenjën e dashurisë në
vetëdijen e protagonistit dhe me vetë qëndrimin
e së dashurës që do t`a mbajë
pranë vetes. Kurorëzimi i idesë patriotike,
triumfi i ndjenjës së detyrës në
shpirtin e protagonistit është rënia
e tij heroike në luftë, të cilës
i kushtohet një këngë e shkurtër,
po tepër shprehëse (sikur konflikti kryesor
të ishte ai midis dashurisë dhe mjedisit,
logjikisht poema do të merrte fund me kurorëzimin
e kësaj dashurie me martesë). Pra, sipas
mendimit tonë në poemë problemi patriotik
dhe problemi i luftës së ndjenjës me
mjedisin janë ide paralele njësoj të
rëndësishme. Andaj edhe poeti e quante këtë
vepër të vet "roman dyfish lirik„,
meqënëse ajo kish lindur nga dy shqetësime
të thella të tij. Poeti pohon nëpërmjet
kësaj vepre dy ide: të drejtën e individit
për të qenë i lirë të zgjedhë
fatin e vet dhe pashmangshmërinë e luftës
së armatosur për të çliruar
atdheun. Kjo ide e fundit shprehet në vargjet
kushtruese:
Erdhi dita e Arbrit!
Doemos do vdesim
në shtrat, në mos rënçim
në prag të shtëpive tona!
Vazhdimësi dhe thellim të kësaj ideje
gjejmë në vallen e grave që e përcjellin
Milosaon për luftë:
Sjellsh ti një ushtri fatmirë,
të na i hapë këto brigje
lirisë që borëm.
Nëpërmjet shkatërrimit të shpejtë
të lumturisë familjare të Milosaos,
shprehet ideja se nuk mund të ketë lumturi
vetjake, kur atdheu është i robëruar,
se detyrës së madhe të luftës
për çlirim i duhet nënshtruar çdo
gjë. Një ide tjetër e poemës është
ajo e barazisë midis njerëzve. Kjo pohohet
përmes dashurisë së dy të rinjve
prej klasash të ndryshme, përmes figurës
së bijës të Kallogresë, vajzë
me virtyte të larta; po kështu përmes
përshkrimit të idealizuar të lumturisë
së tyre të thjeshtë, që i mposht
vështirësitë materiale si dhe përmes
përshkrimit, në disa vende, të jetës
së rëndë të të varfërve
dhe simpatisë që tregon autori për
ta. De Rada e shfaq veten demokrat në këtë
poemë. Ai shpreh edhe filozofinë e qëndresës
morale nëpërmjet vargjeve të thjeshta
e të madhërishme të frymëzuara
nga poezia popullore:
Duro, zemër, duro,
si duron mali me borë
si dhe nëpërmjet fatit të protagonistit,
që u bëri ballë në fillim tërë
pengesave që ndesh për të realizuar
dashurinë e tij dhe, më vonë, humbjes
së tërë njerëzve të dashur.
Në zgjidhjen e dy konflikteve të poemës
ka njëfarë artificialiteti. Si për
konfliktin e parë, si për të dytin
poeti përdor mjete të kërkuara: në
rastin e parë një tërmet që rrafshon
Shkodrën dhe varfëron Milosaon; në
rastin e dytë vdekjen e Rinës. Megjithatë,
deri diku ruhet logjikë e veprimit dhe e karaktereve:
edhe pas tërmetit familja e Milosaos nuk heq
dorë nga paragjykimet, kurse vdekja e Rinës
vetëm e forcon ndjenjën atdhetare në
shpirtin e Milosaos.
Në poemë përdoret forma e vetërrëfimit,
e dashur për romantikët. "Këngët
e Milosaos„ është një shembull tipik
i "parregullsisë lirike„ romantike. Poema
është e ndërtuar në mënyrë
të tillë që kalimi nga një kapitull
në tjetrin është krejt i befasishëm
madje këngët e poemës mund të
duken si vjersha të veçanta. Unitetin
poemës nuk ia jep bashkrendimi logjik i ngjarjeve
përmes subjektit, por ideja poetike. Copëzimi
i poemës është në përputhje
me parimet krijuese të De Radës, që
poezia duhet të japë kulmet e jetës
dhe të shfrytëzojë nëntekstin.
Veçse ky parim krijues herë-herë
e kalon masën.
Poezia popullore e ka ushqyer këtë vepër
me frymën patriotike dhe me optimizmin e natyrshëm,
të shëndetshëm, përmes të
cilit populli kupton jetën, vdekjen, dashurinë.
Kjo poezi i ka dhënë veprës figuracionin
e pasur, të freskët dhe tepër origjinal
si dhe metrikën ku zotëron vargu i bardhë
tetërrokësh trokaik.
Personazhet e poemës paraqiten në çastin
e tendosjes më të lartë të mendimeve
e të ndjenjave, që gjen shprehje në
një lirizëm të vrullshëm. Poeti
depërton thellë në botën shpirtërore
të personazheve të vet, e pasqyron atë
me larmi nuancash. Ai përshkruan po me atë
forcë shprehëse dashurinë e zjarrtë
të djalit ("Veç me sy shihemi, bota
të përmbyset„) ashtu edhe ndjenjës
së ndrojtur të vajzës, që nuk
di t'ia shpjegojë as vetes së saj ("nga
m'erdhi te kurmi gjithë ky gëzim„). Poeti
është treguar mjeshtër në dhënien
e mjedisit patriarkal të fshatit, ku vajzat nuk
guxojnë të dalin nga dera, veçse
kur nuk janë "etërit e vrenjtur",
mjedis ku sundojnë thashethemet.
Milosaoja është edhe hero lirik, edhe personazh
veprues. Ai mishëron heroin romantikme botë
të gjerë shpirtërore që ngrihet
më lart se mjedisi; njëkohësisht edhe
taë hero që kryen një faj tragjik dhe,
disi zbehtë, nga fundi dhe heroin luftëtar.
E dashura e tij. Rina, mishëron idealin romantik
të vajzës së dashuruar, bashkëshortes
dhe nënës, po ka edhe disa tipare reale
të fshatares arbëreshe. Nëna e Milosaos
dhe e motra janë më tepër silueta,
sesa personazhe, por që të mbeten në
mendje. E para mishëron aristokracinë patriote
dhe prandaj dallohet si nga atdhetarizmi, ashtu edhe
nga konservatorizmi. Motra e Milosaos mishëron
vetëmohimin e e lartë dhe të heshtur
të motrës për vëllanë.
Vepra është vendosur në shekullin XV,
kur populli shqiptar, nën udhëheqjen e Skënderbeut,
i bëri ballë perandorisë së fuqishme
osmane. Kjo vendosje është më tepër
simbolike e konvecionale (karakteret e pasqyruara
dhe sfondi i përgjigjen realitetit të jetës
arbëreshe bashkëkohore), por poeti ka mundur
të japë frymën kombëtare, nëpërmjet
filozofisë, veçorive të karaktereve,
zakoneve. Sipas estetikës së De Radës
poezia duhet jo vetëm të paraqesë me
saktësi format plastike të gjërave,
por duhet edhe të përdorë dhe tingëllimin
muzikor, ritmin onomatopeik, për të shprehur
diçka më të thellë, thelbin
e brendshëm të gjërave. Dhe "Këngët
e Milosaos", ku brendia dhe forma shkrihen në
një tërësi të harmonishme, i mishërojnë
në mënyrë të goditur këto
parime estetike. Të gjitha dukuritë e realitetit
jepen aty me një dorë piktori; dhe njëkohësisht
muzikaliteti i vargut, ndonëse mungon rima, është
i lartë.
Një element me rëndësi te "Këngët
e Milosaos„ është natyra, pothuajse gjithnjë
e shkrirë me ndjenjat e personazheve. Shqetësimin
e djalit gjatë grindjes më të dashurën
ai e jep me lëvizjen e deleve nëpër
vathë, kurse dhembjen e tij te thellë për
vdekjen e gruas e jep përmes kontrastit me përtëritjen
e përhershme të natyrës.
Vepra ka një origjinalitet të veçantë
që i vjen nga shkrirja e mahnitjes, gëzimit
fëminor në soditjen e botës, karakteristike
për poezinë popullore, me shqetësimet,
dyshimet e forta të poetit romantik.
