Mjeda shkroi shumë krijime poetike,
shkrime për fëmijës si dhe proza me
karakter didaktik fetar. Por ai mbetet kryesisht poet.
Veprat e tij kryesore janë "Juvenilja",
"Liria", "Lisus", "Scodra".
Dy poemthat e para "Vaji i bylbylit" dhe
"i tretuni" paraqitin interes jo vetëm
si fillime të krijimtarisë letrare të
Mjedës, por edhe për vlerën atdhetare
dhe artistike, si edhe për mundësinë
që na japim të ndjekim zhvillimin e personalitetit
artistik të poetit. "Vaji i bylbylit"
është krejt lirik dhe shtjellohet nëpërmjet
një simboli; bilbili i mbyllur në kafaz
është shqiptari nën zgjedhën osmane.
Ndonëse vepra mbështillet me tisin e hollë
të melankonisë, i kuptueshëm për
moshën dhe për gjendjen shpirtërore
në të cilën u shkrua, përfundimi
i saj është thellësisht optimist, pasqyron
ligjin filozofik të përparimit të jetës,
që frymëzon edhe besimin në të
ardhmen e Shqipërisë.
"I tretuni" dëshmon për një
pjekuri më të madhe ideoartistike. Melankonia
e "Vajit të bylbylit" këtu është
shndërruar në dhembje krenare, stoike, e
cila shprehet më së miri nëpërmjet
paralelizmit me natyrën në shtrëngatë,
që e hap poemthin.
Ndryseh nga poemthi i parë, ky ka një subjekt
të dhënë në forma lirike; fatin
e një atdhetari shqiptar, të internuar nga
pushtuesit. Poeti do të ketë mendua se ky
mund të kishte qenë edhe fati i tij. Në
këngën e parë që përshkruan
ndarjen e të mërguarit me qytetin e lindjes,
Shkodrën dhe me atdheun, duken qartë elementët
autobiografikë. Po Mjeda nuk mbeti në shtjellimin
e thjeshtë të një materiali jetësor;
ai diti ta përgjithësojë e t'i japë
vlerë aktuale. Heroi i poemthit është
një fshatar i varfër. Dhe tek zgjedhja e
një protagonisti të tillë, ndihet dashuria
e Mjedës për masat fshatare, ndjenjë
që do ta shtyjë gjatë tërë
krijimtarisë së vet t'i zgjedhëheronjtë
nga rradhët e fshatarësisë. Te "I
tretuni" ndeshen figurat dhe mjetet e njohura
romantike të pasqyrimit të realitetit si:
ngjyrat e forta në përshkrimin e natyrës,
stuhia në pjesën e parë, që ka
edhe një kuptim simbolik, bregdeti i ashpër
shkëmbor, ku ka qëndruar heroi duke kujtuar
atdheun, ndonjë simbol, si lejleku që e
lidh me vendlindjen. Këtu gjenden edhe elementë
të riprodhimit besnik të mjedisit, nëpërmjet
kujtimeve të protagonistitdhe sidomos vizatimi
i figurës së nënës. Lirizmi dhe
epizmi shkrihen në mënyrë të harmonishme.
Variacioni në vargje e strofa pasqyron botën
shpirtërore të trazuar të protagonistit.
Poemthi mbyllet me një frymë të lartë
burrërore dhe optimiste: heroi nuk pendohet për
rrugën e zgjedhur, po është krenar
se vuan për hir të atdheut. Nëpërmjet
figurës së nënës "të
treturit" që del në këngën
e fundit, lartësohet figura e nënës
shqiptare, e dhembshur dhe kreshnike, që rrit
bij trima dhe atdhetarë. Që në këtë
poemth të hershëm shohim atë që
do të jetë një meritë e rëndësishme
e veprës së Mjedës: pasqyrimin e denjë
të figurës së gruas shqiptare, veçanërisht
si nënë. Ndër lirikat e ndryshme të
përfshira ose jo në veprën "Juvenilja"
ka një varg vjershash me të cilat poeti
ndjek traditën e Rilindjes ku himnizon bukuritë
e atdheut ("Malli për atdhe", "Mikut
tem Pal Moretti"), duke i kënduar gjuhës
si mjet zgjimi të ndërgjegjjes kombëtare
("Gjuha shqipe"), ku i kushton një
vëmendje të veçantë problemit
themelor të luftës për pavarësi,
që ishte bashkimi i shqiptarëve ("Bashkonju",
"Shqypes arbnore").
Mjeda, gjithnjë në vazhdën e Rilindjes,
ngre lart figurën e heroit kombëtar, si
simbol bashkimi dhe burim besimi në fitore. ("Vorri
i Skanderbeut", "Shqypes arbnore",
"Bashkonju", "Për një shkollë
shqype mbyllun prej qeverisë otomane", "Mikut
tem Pal Moretti", "Mikut Pal Moretti",
"Lisus", "Liria"), duke theksuar
në këtë poemë të fundit lidhjen
e thellë të Skënderbeut me popullin,
me masat fshatare.
Në vjershën "Mikut Pal Moretti",
Mjeda jep një gjykim të drejtë e të
mprehtë jo vetëm për rëndësinë
e Skënderbeut, si shpëtimtar i qytetërimit
evropian, po edhe për politikën dredharake
të fuqive të mëdha të Evropës
së kohës së vet, që, për
interesat e tyre, mbanin në këmbë perandorinë
e kalbur osmane. Që në këtë vjershë
romantike atdhetare vihen re nota shoqërore.
Motive shoqërore janë vënë në
bazë të dy vjershave të "Juvenilias":
"I mbetuni" dhe "Shtegtari". Aty
preken dy plagë të dhimbshme të Shqipërisë
së kohës si: kurbeti dhe qëndrimi mospërfillës
i klasave të pasura ndaj njerëzve të
thjeshtë të popullit, bartës të
luftës për çlirimin e vendit. Po
trajtimi i këtyre problemeve nga pozitat e romantizmit
me gjurmë sentimentalizmi dhe fryma e humanizmit
kristian që i përshkon vjershat i ka zbehur
deri diku dhe ka bërë që këto
vjersha të mos kenë forcën e vjershave
realiste të Çajupit dhe të Asdrenit,
me të njëjtën tematikë.
"Lisus" (botuar më 1921) dhe "Scodra"(1940)
janë vepra, ku thelbi romantik vishet me një
formë klasiciste. Këta dy poemtha liriko-epike
karakterizohen nga një stil i kërkuar dhe
retorik. Poeti himnizon këtu të kaluarën
e lashtë të popullit tonë (te "Lisus"
përmes materialit historik, kurse te "Scodra"
nëpërmjet legjendës). Interes ka te
"Lisus" paraqitja e figurës së
Skënderbeut, që poeti ka dashur ta bëjë
sa më njerëzore.
Origjinaliteti dhe fuqia e vërtetë e talentit
të Mjedës kanë gjetur shprehje në
krijimet ku ai arrin në realizëm, si në
vjershën "Mustafa Pasha në Babunë",
në poemthin "Liria" dhe në kryeveprën
e tij "Andrra e jetës".
Tek e para, duke u nisur nga një fakt historik,
tradhtia e Mustafa Pashë Bushatlliut, poeti ka
tipizuar me forcë, duke e përshkruar "mbi
thasë të florinjve, ndër valle jevgash"
figurën e feudalit të zvetënuar, anadollak,
parazit, që është kurdoherë gati
të bëjë flì interesat e atdheut
për të vetat. Vjersha merr kështu një
kuptim të gjerë përgjithësues,
duke tingëlluar si akuzë e fuqishme kundër
të ashtuquajturve atdhetarë, përfaqësues
të shtresave të larta, që përfitonin
nga sakrificat e popullit. Figurës së Mustafa
Pashës poeti i kundërvë masën
e fshatarësisë së ngriturnë këmbë
për mbrojtjen e atdheut, duke u bërë
zëdhënës i urrejtjes së saj kundër
feudalit tradhtar.
"Liria", poemthi epiko-lirik, i ndërtuar
me tingëllima, me problematikë politiko-shoqërore,
është, ndofta, vepra e Mjedës që
ka ide më të fuqishme. Në të ndihet
jehona e kryengritjeve të malësorëve
të Veriut më 1911, që tingëllon
me forcë që në vargjet e para:
"Lirim, lirim bërtet gjithkah Malcia"
dhe vjen duke u rritur nga një tingëllimë
në tjetrën. Poeti frymëzohet nga lufta
për pavarësi e amerikanëve kundër
kolonizatorëve anglezë, që ishin edhe
pronarë tokash, dhe ua tregon shqiptarëve
si shembull. Në mbylljen e poemës, ku paralajmërohet
shpërthimi i kryengritjes së përgjithshme
shqiptare nëpërmjet një mjeti të
dashur për rilindasit, paraqitjes së hijes
së Skënderbeut, që ngrihet nga varri.
Poeti thekson se heroi kombëtar shkon "Ksollë
për ksollë". Në këtë
poemth ka vargje që dëshmojnë për
afrimin e Mjedës me idetë demokratike. Kështu,
ai pohon se kryengritësit mundën "kështjellat
atnore", gjejmë aluzione për shfrytëzimin
e fshatarësisë (…s'ka me dalë ushtari
me i grahë bulkut si kaut me sjeçe t'begut").
Këto mund të dëshmojnë se Mjeda
e sheh lirinë të fituar prej amerikanëve
jo vetëm në plan kombëtar, po edhe
në plan shoqëror dhe shpreson se populli
shqiptar do të shkundë shfrytëzimin
e egër bashkë me zgjedhën feudale.
Në këtë poemë shkrihen konçiziteti
dhe forca shprehëse. Krahasimet dhe antitezat
janë tronditëse ("lirinë e keni
ju/ ne hekra kemi…", "Posi berra që
bleu mishtari vemi"). Romantizmi ia ka lënë
vendin një realizmi ngjethës, një pasqyrim
plot dramatizëm të gjendjes së atdheut.
Vargu është njëmbëdhjetërrokëshi,
i cili krijon atmosferën e madhërishme,
përdorimi i bartjeve i jep dinamizëm stilit
dhe shoqëron alternimin e ndjenjave dhe të
mendimeve. Lloji i zgjedhur i organizimit të
vargut në tingëllima i disiplinon shpërthimet
lirike. Gjuha është e pasur, megjithatë
veçoritë krahinore e vështirësojnë
leximin e lirshëm.
