Një rol të rëndësishëm
në historinë e ilirëve kanë luajtur
kolonitë helene që u themeluan në bregdetin
e Ilirisë. Themelimi i tyre u bë në
një kohë kur në strukturën ekonomike
e shoqërore të Greqisë së vjetër
kishin ndodhur ndryshime të rëndësishme.
Në të gjitha degët e ekonomisë,
në bujqësi dhe në zejtari kishte hyrë
puna e skllevërve. Marrëdhëniet e reja
në prodhim, marrëdhëniet skllavopronare
u vendosën në Greqi, duke filluar prej shek.
VIII, nëpërmjet një lufte të ashpër
sociale e politike. Për ata që pësuan
disfata në këtë luftë shpesh herë
nuk mbetej tjetër rrugëdalje veçse
të linin atdheun e tyre. Në një gjendje
të tillë ranë sidomos të varfërit,
pronarët e vegjël e të mesëm,
tokat e të cilëve u përqëndruan
në duart e aristokracisë, dhe një numër
i madh zejtarësh, puna e të cilëve
filloi të zëvëndësohej me punën
e skllevërve. Atdheun e lanë edhe të
pasur, kundërshtarë të regjimit politik
në fuqi. Kjo popullsi e shpërngulur u vendos
në brigjet e detit Mesdhe dhe të Detit të
Zi dhe themeloi këtu një tok kolonish. Më
vonë, me zhvillimin e kolonizimit dhe me zgjerimin
e tregëtisë detare inisiativën për
themelime të kolonive të reja e morën
edhe përfaqësuesit aktive të rretheve
tregëtare e zejtare të qyteteve helene dhe
nganjëherë edhe vetë shteti skllavopronar.
Kolonizimi helen në bregdetin e Ilirisë
është një pjesë e rëndësishme
e asaj që quhet kolonizimi perëndimor helen,
në të cilin një rol kryesor ka lojtur
Korinthi. Ai ka filluar nga gjysma e shek. VIII para
e. sonë. Në vitin 737 qytetarë të
dalë nga Korinthi themeluan koloninë Korkyra
në ishullin e Korfuzit. Me vendosjen e tyre në
këtë ishull u krijuan kushte të favorshme
për kolonizime të reja në bregun e
Ilirisë. Kështu në fund të shek.
VII qytetarë të Korkyrës zunë
vend në bregun përkundrejt ishullit dhe
ngritën këtu një koloni të re:
Buthrotin (Buthroton, Butrinti i sotëm). Kjo
koloni u ngrit në tokat e fisit të koanëve,
mbi një kodër në breg të liqenit
të Butrintit, që lidhej me detin me anë
të grykës së lumit. Legjenda antike
e lidh origjinën e Buthrotit me trojanë
që u vendosën këtu pas shkatërrimit
të Trojës. Në shek. e VII para e. sonë
kodra e Buthrotit ka qënë një qendër
e fortifikuar epirote. Në vitin 627 në vendin
që zë afërsisht Durrësi i sotëm,
u ngrit nga qytetarë të Korinthit dhe të
Korkyrës një koloni tjetër helene me
emrin Dyrrahi (Dyrrahion) apo siç quhet edhe
ndryshe në burimet antike, Epidamn (Epidamnos).
Dyrrahu, me sa duket, quhej pjesa e poshtme e qytetit
gjatë bregut të detit, kurse Epidamn kodra
e tij. 39 vjet me von, më 588, koloniste të
tjerë themeluan Apolloninë, në kodrën
e fshatit të sotëm Pojan të Fierit.
Kolonia lidhej me detin me anë të Vjosës,
rrjedhja e poshtme e së cilës ishte e lundrueshme.
Ka shumë të ngjarë që Apollonia
të jetë ngritur jo nga qytetarë helenë
të ardhur drejt per së drejti nga Greqia
ose Korkyra, por nga Dyrrahu, të cilët gjatë
kohës i kishin njohur mirë viset ilire dhe
kushtet për vendosjen e një kolonie të
re. Në favor të këtij mendimi flasin
edhe lidhjet e ngushta dhe të vazhdueshme që
mbajtën më vonë këto dy koloni
në mes të tyre. Dyrrahu dhe Apollonia u
vendosën në tokat e fisit ilir të taulantëve.
Kolonistët zunë këtu vend në qëndra
të banuara më parë nga ilirët.
Vetë emri Dyrrah dhe emri tjetër paralel
Epidamn janë me prejardhje ilire. Shkrimtari
i vjetër Stefan Bizantini na njofton gjithashtu
se Apollonia u ngrit pranë një qendre të
banuar me parë nga ilirët. Këte e kanë
vërtetuar tani edhe zbulimet arkeologjike. Afërsisht
në një kohë me Apolloninë duhet
të jetë themeluar edhe kolonia e katërt
helene në bregun e Ilirisë, Oriku, (Orikum),
në Pashalimanin e sotëm të Vlorës.
Të gjitha këto koloni u vendosën në
vende të mbrojtura nga natyra dhe me limane të
përshtatëshme. Prapa tyre shtrihej një
hinterland i pasur me prodhime bujqësore e blegtorale.
Më e rëndësishmja ndër to u bë
Dyrrahu, pastaj Apollonia. Buthroti, duke qenë
afër Korkyrës së fuqishme nuk pati
mundësi të zhvillohej në shkallën
e këtyre të tjerave. Gjithashtu edhe Oriku
mbeti një koloni a vogël. Në shek.
IV para e. sonë u themeluan edhe koloni të
tjera si Lisi (Lissos, Lezha e sotme). Fari (ishulli
Hvar), Isa (Vish) dhe Korkyra e Zëzë (Korcula),
në bregun dalmatin, porse këto nuk kanë
pasur rëndësinë e kolonive të
para.
