Vepra më e rëndësishme
letrare e Konicës është padyshim proza
e gjatë satirike "Doktor Gjilpëra zbulon
rrënjët e dramës së Mamurasit".
Ndonëse e pakryer, ajo përfaqëson tiparet
më karakteristike dhe vlerat e tij si shkrimtar
në përmasa të gjera.
"Doktor Gjipëra" u shkrua dhe u botua
në gazetën "Dielli" në vitin
1924. Ishte koha kur kish triumfuar Revolucioni i
Qershorit dhe në gjirin e shoqërisë
shqiptare zhvillohej një luftë e ashpër
politike, para saj shtroheshin probleme jetike si:
zgjidhja e formës së regjimit, reforma agrare,
demokratizimi dhe modernizimi i aparatit shtetëror,
emancipimi kulturor kombëtar etj. Vepra e Konicës
është pjellë e kësaj kthese socialhistorike
që sapo niste në jetën e popullit tonë.
Autori mori shkas nga vrasja e dy qytetarëve
amerikanë në Mamuras, që organizoi
reaksioni feudal. Konica krimin e Mamurasit nuk do
ta vështronte si një rast të veçuar,
po si një ngjarje me kuptim të gjerë
shoqëror, ku mplekseshin interesa e synime të
qarqeve të caktuara dhe shfaqej lufta politike
e kohës. Kjo ngjarje do të zgjonte idealet
liridashëse dhe iluministe të shkrimtarit
dhe do ta frymëzonte krijimin e një vepre,
që do të hidhte dritë dhe do të
përgjithësonte realitetin shqiptar bashkëkohor.
Heroi i veprës është Doktor Gjilpëra,
një intelektual i ri shqiptar që kryen studimet
për mjekësi në Rusi e Suedi dhe ndodhet
para alternativës: të qëndronte jashtë,
ku e priste një karrierë plot prespektivë
apo të kthehej në atdhe e të ndihmonte
në mëkëmbjen e tj, veçanërisht
në përmirësimin e shëndetit të
popullit. Ai vendos të kthehet në Shqipëri,
atdhedashuria triumfon mbi interesat vetjake.
Autori duke ndjekur vijën e jetës së
heroit do ta përshkruajë atë në
dy etapat kryesore: koha e qëndrimit jashtë
atdheut dhe koha e ardhjes në Shqipëri.
Në qoftë se etapa e parë është
njohja me doktor Gjipërën, etapa e dytë,
që përbën trungun e veprës është
pjesa më e rëndësishme, që bart
dhe mishëron idetë e shkrimtarit. Jeta e
heroit larg atdheut është dhënë
në plan përshkrues, duke evokuar episode
dhe gjendje të ndryshme shpirtërore, që
nxjerrin në pah natyrën, interesat dhe karakterin
e intelektualit shqiptar. Ai është në
radhë të parë, atdhetar i bindur, njeri
me kulturë të gjerë, mjek i pregatitur
dhe human, i zgjuar dhe plot vullnet e vendosmëri.
Janë këto cilësi, që e bëjnë
atë të kthehet në atdhe.
Kthimi në Shqipëri e ve doktor Gjilpërën
përballë një realiteti tronditës
dhe shtron para tij probleme që përfshijnë
pamje të ndryshme të jetës shqiptare.
Brenda një kohe të shkurtër, ai njihet
me gjendjen e mjeruar të popullit, me padrejtësitë
që bëhen në kurriz të tij, me
aparatin shtetëror, ku mbizotërojnë
arbitrariteti, drama, intrigat, me nëpunës
injorantë e anadollakë. Në këtë
shtet tragjiko-komik, opozitën e përbëjnë
njerëz që s'kanë asgjë të
përbashkët me ligjin dhe moralin.
Vendin kryesor e në vepër e zënë
raportet që vendos doktor Gjëlpëra
me kategori të ndryshme të shoqërisë
shqiptare, me përfaqësuesit e tyre më
tipikë. Në këto marrdhënie zbulimi
social-psikologjik që bën autori, është
i ndërsjelltë, nga një anë përvijohet
gjithnjë e më qartë karakteri dhe botkuptimi
i doktor Gjëlpërës, ideali i një
njeriu evropian, atdhetarizmi dhe humanizmi i një
njeriu të emancipuar, ndërsa nga ana tjetër,
vizatohen figura të ndryshme të qarqeve
zyrtare të parisë të rretheve intelektuale.
Veçanërisht figura e doktor Gjëlpërës
del mjaft e qartë përballë dy kolegëve
të tij, dr.Embrullahut dhe dr.Protogor Dhallës.
Më shumë, se në rethana pune, ata i
njohim në biseda e debate, si tipa shoqërorë
të kundërt me heroin, me koncepte dhe praktika
të ndryshme mjekësore. Ndërsa doktor
Gjëlpëra është njeriu i mjekësisë
moderne, partizan i natyrës, i helioterapisë
(dielli, uji, ajri) që mendon se natyra është
mjeku i parë i njeriut, dy mjekët e tjerë
paraqiten anakronikë, janë mishërim
i dogmës mjeksore të shkëputur nha
jeta e parimet e shkencës. Bota e vjetër
në këtë vepër përbëhet
jo vetëm nga dy mjekë, por dhe nga figura
të tjera negative. I tillë është
ministri Salemboza, përfaqësues tipik i
forcave të prapambetura e antikombëtare,
tipi i tiranit anadollak, intrigant e dinak, i zgjuar
e i shkathët. Kurse mjedisi dhe mendësia
orientale e parisë së kryeqytetit gjejnë
shprehjen e tyre në figurat e agallarëve
tiranas siç janë Muhedin Agai e Zylfikar
Agai.
Në atmosferën e zymtë të jetës
shqiptare të kohës autori ndesh dhe njerëz
të mirë, të dalë nga populli,
që ngjallin simpati e nderim. Mbeten të
paharruara në mendjet e lexuesit dy vajzat fshatare,
plaku martaneshas, polici i doganës, Arifeja,
Ali Bibi. Megjithë një lloj skepticizmi
që ndihet në paraqitjen e tyre, ata dalin
në një dritë të ngrohtë,
me vlera të vërteta njerëzore, me bukuri
e pastërti shpirtërore, me zakone fisnike.
Mendimi i shkrimtarit është se populli,
duke qenë i paditur dhe i papërpunuar, ka
nëvojë të stërvisë shpirtin
dhe mendjen.
"Doktor Gjëlpëra" është
një vepër e fuqishme satitike. Duke pasur
parasysh realitetin e rëndë shqiptar, mendësitë
e anakronike e jetën e prapambetur, autori u
kundërvihet atyre, i tall dhe i godet pa mëshirë.
Qëndrimi ideoemocional mohues bën që
në faqet e veprës të ndihet qesëndia
dhe ironia, satira dhe sarkazma. Ata shfaqen e mishërohen
me forcë artistike në skena dhe personazhe,
në situata dhe portrete tepër të goditura.
Përdorimi mjeshtëror i detajit, plasticiteti
i gjuhës, ngjyrimet që merr fjala, e bëjnë
satirën e Konicës, origjinale e të
natyrshme.
Tema dhe problematika e mprehtë shoqërore,
fryma mohuese e disa prej dukurive shoqërore
dhe notat e fuqishme satirike e bëjnë "Doktor
Gjëlpërën" një vepër
me tipare të shquara realiste. Konica sjell kështu
një ndihmesë të rëndësishme
në pasurimin dhe forcimin e realizmit në
letërsinë shqiptare.
Nga pikpamja kompozicionale, edhe pse vepra është
e papërfunduar, janë hedhur linjat kryesore
dhe është përcaktuar edhe thelbi i
figurës së heroit. Mund të themi se
ajo përbën hyrjen e një romani që
Konica për arsye të ndryshme nuk e çoi
deri në fund. Vepra është e pasur me
lëndë jetësore, e ngarkuar me ngjarje
e biseda, me detaje të shumta. Këto kanë
sjellë ngathësimin e aksioneve dhe njëfarë
proleksiteti.
Te "Doktor Gjëlpëra" Konica provon
edhe njëherë atë që ka thënë
Noli për të se ai është krijues
i prozës moderne shqiptare. Kjo duket si në
konceptimin e veprës edhe në mjeshtërinë
e rrallë, të përdorimit të gjuhës.
Gjuha e Konicës është e pasur, e bukur,
e fuqishme, me ndërtime e struktura sintaksore
thjesht shqipe. Në prozën e gjatë ajo
shërben për individualizimin dhe zbulimin
e karaktereve të personazheve.
F.Konica është një nga stilistët
e rrallë të gjuhës shqipe. Ai zbatoi
parimin se ekonomizimit të fjalës, të
lakonizimit të saj, duke synuar hijeshinë,
saktësinë, thjeshtësinë dhe elegancën.
Ndikimi i personalitetit të Konicës si artist
dhe erudit është i ndjeshëm në
letërsinë dhe kulturën shqiptare.
