Edhe pse e zhvilluar në kushte
të një izolimi gjeografik e ideologjik,
fati dhe perspektiva e letërsisë bashkëkohore
shqiptare duhet vështruar në një kontekst
dhe më të gjerë gjeografik, d.m.th
dhe përtej kornizës ngushtësisht nacionale.
Pavarësisht nga zhvillimet brenda Republikës
së Shqipërisë, si dhe brenda viseve
etnike si: Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, kjo letërsi
pati dhe njohu zhvillime dhe në diasporë.
Sa i takon zhvillimeve të saj në diasporë,
letërsia shqiptare mund të shikohet gjeografikisht
brenda dy vatrave:
Vatra historike e diasporës shqiptare: Itali,
Greqi, Rumani, Bullgari, Turqi etj.
Vatra të reja të diasporës shqiptare:
Gjermani, Shtetet e Bashkuara të Amerikës,
etj.
a. Zhvillimet më të rëndësishme
të letërsisë bashkëkohore shqiptare
në diasporë ndodhën në Itali,
aty ku sot e kësaj dite jetojnë rreth 90.000
arbëreshë, që vazhdojnë të
flasin shqipen. Në përgjithësi mund
të thuhet se një "rilindje" e
letërsisë arbëreshe ndodhi diku rreth
fundit të viteve '50, kur dhe nisi të botohej
revista "Shejzat" nga Ernest Koliqi në
Romë e më pas revistat "Zgjimi",
"Katundi ynë", "Zjarri",
"Zëri i Arbëreshëvet", "Lidhja",
"Bota shqiptare" etj. Këto revista
ndikuan në krijimin dhe publikimin e një
brezi poetësh e shkrimtarësh që shkruan
në arbërisht. Veç të tjerash,
një pjesë e tyre funksionoi dhe funksionon
dhe si shtëpi botuese, duke publikuar kolana
të tëra me poezi dhe vepra të tjera
letrare.
Ndër shkrimtarët më të rëndësishëm
të kësaj vatre duhen përmendur:
Françesk Solano (1914), i njohur me pseudonimin
Dushko Vetmo, i lindur në Kozencë. Pas një
periudhe të gjatë qëndrimi në
Argjentinë, Uruguai dhe Kili, ku dhe shugurohet
prift, Solano kthehet në vendlindje. Aktiv në
shumë fusha të letrave, ai është
kryesisht poet, prozator dhe dramaturg. Ndër
veprat e tij më të rëndësishme
janë: Burbuqe t'egra, 1946, Shkretëtira
prej gurit, dramë, 1974, Tregimet e Lëmit,
etj.
Domenico Bellizzi (1931), prift nga Frasnita, i njohur
me pseudonimin Vorea Ujko, është një
ndër trashëgimtarët më të
denjë të Jeronim De Radës e Zef Serembes.
Ai me poezinë e tij arriti nivele të spikatura
të ligjërimit poetik, veçanërisht
me veprat: Zgjimet e gjakut, Këngë arbëreshe,
1982, Hapma derën zonja mëmë, 1990
etj.
Karmell Kandreva (1931), poet, bartës i identitetit
kombëtar me anë të një ligjërimi
poetik origjinal si dhe luftëtar i angazhimit
social të arbëreshëve në ruajtjen
e gjuhës dhe kulturës origjinale, ka shkruar
triologjinë poetike: Shpirti i arbërit rron;
Shpirti i arbërit rron. Arbëreshi tregon;
Shpirti i arbërit rron. Vuan dega e hershme.
Zef Skiro Di Maxhio (1944), poet, përkthyes dhe
dramaturg i shquar. I angazhuar edhe si drejtor i
revistës "Bota shqiptare", i shquar
për tonin e tij ironik e shpesh sarkastik, ai
është autor i rreth dhjetë librave
poetikë, ndër të cilat vlen të
përmenden: Nëpër udhat e parrajsit
shqipëtarë e t'arbreshë. Poemë
gjysmëserioze arbëreshe, Orëmira, Për
tokën fisnike të Horës etj.
Padyshim që letërsia arbëreshe vazhdon
jetën me të tjerë shkrimtarë,
shumica syresh të rinj, duke luajtur kështu
një rol të rëndësishëm jo
vetëm në diversitetin kulturor shqiptar,
por edhe atë italian.
Një tjetër vatër e rëndësishme
historike, ku kanë lulëzuar shkrimet shqipe
që në fundin e shekullit XIX dhe ku jeta
kulturore e elementëve shqiptarë ka qenë
e organizuar më së miri, është
Ru-mania. Një ndër personazhet më të
rëndësishëm të letrave bashkëkohore
shqiptare është Viktor Eftimiu (1889 - 1972)
, autor i rreth njëqind vëllimeve letrare
të shkruara në rumanisht. Mjaft prej veprave
dramatike të tij janë ndërtuar mbi
bazën e motiveve shqiptare e të fëmijërisë
së tij në malet e vendlindjes.
Po aq e rëndësishme sa dhe Rumania në
pikëpamje të jetës kulturore shqiptare
mbetet edhe Bullgaria, ku janë njohur organizime
të hershme të komunitetit shqiptar. Një
figurë që vlen të merret në konsideratë
nga njerëzit e letrave shqipe, është
Thoma Kaçori, i cili shkroi në shqip disa
romane e libra me tregime.
b. Në vatrat e reja të zhvillimít
të letërsisë bashkëkohore shqiptare
hyjnë ato vende në të cilat emigruan
për motive kryesisht politike një pjesë
e shkrimtarëve të talentuar shqiptarë,
që duke mos u pajtuar me diktaturën dhe
duke ndjerë etjen për liri, realizuan në
periudha të ndryshme të regjimit komunist
eksodet e sforcuara.
Një nga shkrimtarët e diasporës me
peshë më të madhe që jetoi e krijoi
në Gjermani, është Martin Camaj (1925
- 1992). Vepra e tij hyn në fondin më të
shquar të letërsisë bashkëkohore
shqiptare.
Ndërsa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
zhvilloi veprimtarinë më të madhe studimore
e letrare Arshi Pipa (1920- 1997), një ndër
punëtorët më të mëdhenj të
letrave shqipe, intelektual i shquar, poet, përkthyes,
studiues e polemist. Më 1944 ai dre'tori revistën
"Kritika" dhe po këtë vit botoi
librin e parë me poezi Lundërtarë.
Në SHBA, ku emigroi në vitin 1958, punoi
si profesor në disa universitete americane deri
sa doli në pension. Si dëshmi e asaj që
kishte përjetuar në kampet dhe burgjet komuniste
ai botoi në Romë vëllimin me poezi
Libri i burgut 1959, dhe më vonë dhe vepra
të tjera. Një ndihmesë të jashtëzakonshme
Arshi Pipa do të japë dhe në studimet
letrare, sociologjike e politike me vepra të
dorës së parë, ku operon me metoda
moderne studimi.
Si përfundim, mund të themi, se aktualisht
po bëhen përpjekje që të gjitha
këto baza dhe këta krahë të shkëputur
në kohë dhe në hapësirë të
letërsisë shqiptare, të komunikojnë
dhe të integrojnë mes vetes për ta
përcaktuar dhe krijuar saktësisht nocionin
letërsi kombëtare në gjuhën shqipe.
