Pjesa e letërsisë shqiptare
që zhvillohej në Kosovë, kishte afërsisht
këto shenja paradalluese: e shkëputur nga
letërsia amë dhe nga një pjesë
e traditës letrare, ajo pothuajse nuk ishte fare
në kontakt me të dhe nuk ishte e informuar
për atë që ndodhte në fushën
e letërsisë brenda kufirit të shtetit
shqiptar. Edhe para luftës, në Kosovën
letrare herë pas here ilegalisht, mbase edhe
mund të depërtonte ndonjë vepër
ose autor nga periudha e viteve '30, kryesisht përmes
atyre pak nxënësve që shkolloheshin
aso kohe në Shqipëri. Pas luftës, në
vitet '50, krijuesit e parë të letërsisë
shqiptare në Kosovë, për mbështetje
kishin kryesisht letërsinë gojore (të
pasur), fare pak vepra nga fondi letrar i traditës
si dhe përvojat e huaja letrare, në radhë
të parë ato sllave.
Nga emrat e shkrimtarëve, të cilët
e kishin filluar veprimtarinë e vet letrare para
luftës, do të përmendim këtu vetëm
Esat Mekulin dhe Hivzi Sulejmanin. Mekuli u shqua
me lirikën e angazhuar shoqërore dhe kombëtare
të shkruar gjatë viteve '30, ndërsa
i dyti solli përvojën e parë më
serioze në llojin e prozës së gjatë
me romanin dy vëllimesh "Njerëzit I"
dhe "Njerëzit Il", si dhe "Fëmijët
e lumit tim". Para tyre Hivzi Sulejmani do të
shkruante disa nga tregimet, që edhe sot tingëllojnë
moderne.
Ishte poezia ajo që arriti majat e letërsisë
shqiptare në Kosovë, duke filluar nga fundi
i viteve '50 e sidomos me emrat: Din Mehmeti, Fahredin
Gunga, Rrahman Dedaj, Enver Gjerqeku, Azem Shkreli,
Ali Podrimja, Besim Bokshi, Eqrem Basha, Sabri Hamiti.
Ndërsa në prozë dallohen: Anton Pashku,
Ramiz Kelmendi, Azem Shkreli, Nazmi Rrahmani, Rexhep
Qosja, Mehmet Kraja, Musa Ramadani etj. Edhe në
Kosovë shumë shkrimtarë patën
fatin të burgosen, të persekutohen apo të
arratisen e të jetojnë jashtë truallit
të tyre. Pushteti serb ushtronte dhunën
më të egër ndaj intelektualëve
që me pushtetin e fjalës përpiqeshin
të afirmonin vlerat kombëtare shqiptare.
Kështu e pësuan rreptë nga kjo çensurë:
Adem Demaçi, Ramadan Rexhepi, Kapllan Resuli
(i cili pasi u arratis në Shqipëri u burgos
edhe këtu) etj.
Krahas letërsisë shqiptare që krijohej
dhe botohej kryesisht në Prishtinë, ajo
krijohej dhe botohej edhe në mesin e shqiptarëve
të Maqedonisë, kryesisht me prozën
dhe poezinë e Murat Isakut, Abdylazis Islamit,
e më pas, me veprën letrare të Resul
Shabanit, Adem Gajtanit, Agim Vincës, Din Mehmetit
etj. Vlen të përmendet dhe një personalitet
i shquar i kulturës, Luan Starova, (shqiptari
më i përkthyer sot pas Kadaresë), por
shumica e veprave të tij nuk janë në
gjuhën shqipe.
