Koha, atë mëngjes, aty qante,
aty qeshte.
Karvani dy qerresh i të zbuarve posa kishte lënë
pas mullirin e beut, kodrën e Shkozës dhe
kishte hyrë në Fier. Qerret ndaluan përpara
urës së gurtë e të ngushtë
të Gjanikës dhe po pritshin të kalonte
përtej vargu i gjatë i grave. Me kanistrat
bosh në duar, po me gojën plot llafe, ato
kthehesin nga kisha e Shën-Gjergjit për
në shtëpi. Shiu sa kishte pushuar, megjithatë,
nga ijet e teruara të buajve, nga halat e gjata
të qepallave të tyre, nga lelet e shkurtëra,
nga veshët llapushë të qenit që
kishte zënë vend atje poshtë qerres,
rrëshqisnin rrëke të holla uji që
vinin e binin mbi llucën e rrugës. Rrogozet
prej kashte frytje, që mbulonin qerret dhe ruanin
robt e plaçkat nga kullimi i reve, si kishin
pirë e ishin fryrë tërë rrugës
me shi, të ngopur, po villnin tani ujët
e tepërt. Lart, në qiell, nga një dritare
e madhe hapur përmes reve, dielli po vërviste
mbi qytet tufën e rrezeve të tija, që
ngjanin me vandakë zhukash të thata, të
arta, që një dorë e fshehtë i
flakë poshtë në fushë.
-Tyt, të marrtë djalli, të marrtë!...
foli Pilo Shpiragu, në krye të qerres, kur
bishti i kaut, ngarkuar me një baltë, i
spërkati mustaqet. Po kafsha s'i kishte faj.
Një mizë kali, e kishte gudulitur keq nën
vehte.
Qetë, sikur t'u kishte folur njeri në gjuhën
e tyre, morën përpara. Qerrja hyri në
urë. Gratë, që ndjenë në
vithe frytjen e vakët të kafshëve,
bënë mënjanë të lemerosura.
Një kanistër fluturoi në lumë.
Një tufë borziloku mbetur nga gjithë
ç'pati ena e përshpëritjes, shkoi
të pagëzohet në ujët e turbullt
të Gjanicës.
-Po këta të flamosur nuk shikojnë njëherë
ç'kanë përpara, po çajnë
kështu si të ndërliqur!... foli një
nuse duke hequr mënjanë vjehrën.
-Sikur i preu gjëkafshë, që i preftë
pika, i preftë!... mallkoi plaka.
- Na hodhët në lumë, o të mallkuar,
që më ju hedhtë perëndia në
ndonjë hendek, o zot!... Që mos i vafshi
të gjallë, O Shënmëri!... truante
e nëmte një tjetër, duke u mbajtur
fort pas telave të çkundisur të parmakëve
të urës, kur Gjanica e trubullt, që
shkonte atje poshtë, po ia mirrte mëntë
me vehte.
Qerret vazhduan në udhë të tyre, si
lumi atje nën urë, që shkon pa i vënë
veshin njeriut. Vetëm kur dolën përtej
e morën drejt rrugën e Semanit, Piloja hoqi
frymë e mërmëriti me vehte, sikur në
qerre të mos kishte tjetër veç tij:
- Qëkur na mallkoi zoti, s'kanë ç'na
bëjnë munxët e robit... - Mos, mos,
o bir, mos truaj dhe ti; kemi nusen në të
dhëmburat e lindjes e s'është mirë...
S'bën të na gjejë ajo orë me mallkim
në buzë.
Kjo që foli ishte plaka e Pilos.
Në qerren e parë të karvanit, ngushtuar
nga rregullinat e shtëpisë, përveç
Pilos që e ngiste, ishte edhe e reja me të
vjehrën. Plaka e ndënjur te koka e nuses,
te koka i thënçin, se gruaja që po
çaplehej në të dhëmburat e hidhura
të lindjes (ku vinte kokën, s'vinte këmbët)
kishte kryqosur duart në krahëror me një
pikëllim të madh dhe s'dinte ç'të
bënte. Vetëm kur ranë kambanat e Shën-Gjergjit,
që lajmëronin se po dilte kisha, plakës
iu kujtua zoti i madh dhe filloi t'i lutej shenjtit
t'i lehtësonte dhëmbjet së resë
e t'i ipte lirim të mbarë. Me gjithë
të keqtë e atij çasti nuk harroi
të falej që t'i gëzonte shtëpinë
me një djalë.
Të gjithë këto i bëri me mënt
e saj, vetëm këtë të fundit e
tha me zë, sikur kërkonte që ta dëgjonte
dhe e reja.
Nusja që kishte rënë një hop në
atë qetim të shkurtër në të
cilin bien rëndom gratë shtatzëna kur
janë duke mbledhur fuqi për shtërzimin
e fundit, u dha buzëve të mavijosura një
fije gazi të hidhur. -Ashtu, vërtet, moj
nënë, djalë qoftë, çupë
mos u bëftë, se ne gratë na ka nëmur
zoti qëkur na bëri gra...
Qerrja që hidhej sa më një krah, më
një krah nga një herë në tjetrën,
po bënte të sajën, lehtësonte
dhe afronte orën e madhe të dritës
e të qetësisë.
Atë hop, kur Piloja shpoi rëndë kazilin
që të bënte djathtas e të linte
mënjanë një pellg të thellë
me ujë, nusja lëshoi një klithmë
të thekëshme:
- Uf, nëno moj! - sikur hosteni të ishte
ngulur në trup të saj e jo në lëkurën
e argasur të kaut.
Kio ndjenjë e çuditshme e zaptoi menjëherë
Pilon, që në hop hoqi hostenin nga vithet
e kafshës dhe ktheu kokën të shikonte
ç'kishte e shoqja. Qetë, lënë
në punë të tyre, i ranë lerës
përmes.
Shtatzëna në të dhëmbura e sipër,
u shpëtoi duarve të plakës që
e mbanin të mos briste e ta dëgjonin bota
dhe u kthye më krah, sikur ashtu do të gjente
lehtësimin që kërkonte. Gjunjët,
mbledhur mbi bark, iu përpoqën në faqen
e një dengu me plaçka. Rrangullat e shtëpisë
u rrokullisën nëpër qerre dhe një
trastë shkau e ra në tokë. Trahanaja
e imët dhe e thatë kërckë u përhap
mbi baltë.
-Uaha kazil, uaha kuqo! U foli Piloja qeve që
të ndalojnë dhe vetë, si pështeti
hostenin në tokë, u hodh poshtë.
Edhe qerrja e dytë pushoi së qari. Qetë
duke shfryrë jashtë avullin e dendur e të
ngrohtë, zhytën turinjtë në trahana
dhe nisën të përtypen me qejf. Një
shkumë e bardhë filloi t'u rrjedhë
si zlnxhir i hollë nga të dy anët e
bulgive.
Nga bishti i qerres së pasme kërceu në
rrugë dhe ndau drejt së parës një
vajzë nja gjashtëmbëdhjetë vjeçe.
Pa ngjeruar asgjëkundi, i ra baltës përmes
dhe doli në krye të karvanit. Ishte Vita,
çupa e madhe e Pilos.
- Ç'kërkon, moj bijë, që erdhe!...
i foli gjyshja. - Nuk bën të rrish, këtu,
po shko... je çupë e rritur tashti...
-Nëna, ç'ka nëna?,...
Prindi, pasi u vuri qeve përpara e më këmbë
hostenin e gjatë, si shënjë që
s'duhej të lëviznin nga vendi, i ra qerres
rrotull dhe doli në bisht të saj.
_Po ty, moj, kush të thirri të vish?
Kur vajza pa t'anë kaq të ngrysur e tek
vetulla e mëngjër i epte fët-fët
poshtë e lart si për kohë të lirë,
uli kokën dhe mërmëriti:
-Erdha se mos më do gjëkafshë nëna...
dhe, sikur të kishte në duar ndonjë
palë kriga, kapërceu gishtërinjtë
me njëri-tjetrin pa ditur ç'të bëjë
tjetër.
-Shko, shko te qerrja, se s'mbeti jot'ëmë
për ndihmën tënde! i foli i ati, duke
i bërë me kokë, sikur kërkonte
ta shtynte tutje.
Si u largua çupa, Piloja iu afrua s'ëmës.
-E, plakë, si duket puna, a do të mbajë
dot gjer në Seman?
-Zor, o bir.. Më duket se po e mundojmë
e po hyjmë në gjynah me zotin dhe me të...
Ktheje më mirë qerren për në Bishtanakë,
tek hani. Gjyshja ngriti kokën dhe pa të
birin në sy, si për t'i zgjidhur mendjen.
-Ma desh zemra të lindte fëmija në
dhè të ri, se, kush e di, mund të
na sillte të mbarë... Po, nejse, kur s'do
perëndia, s'ka ç'bën robi... - tundi
kokën dhe u largua drejt kreut të karvanit.
Mori hostenin, hodhi lart dhe shpoi kuqon që
të kthente, më të djathtë.
Qerrja e parë u nis. Me të luajti nga vendi
dhe mori rrugën edhe e dyta.
Vita, si ngriti fustanin nja një pëllëmbë
mbi gju, pështeti kërcinë mbi kapitalin
e pramë, mbërtheu shtizën e madhe,
i dha vehtes dhe u hodh brenda. Mori pastaj në
dorë tërkuzën me të cilën
ishte pas rrapinës lopa e vetme e shtëpisë
dhe e tërhoqi për të shkurtuar pashin
e lirë. Qerrja po kthente udhë dhe ishte
frlkë mos lopa mirrte nëpër hendek.
-Pse qan ata, mos e rrahu tata?... pyeti vëllai
i vogël zgjuar në kohën kur qerrja
kishte pushuar së tunduri e përkunduri.
-jo, vëllaçko, nuk qan ata, por prit dhe
pak, të shohësh se kush do të qajë:vëllai
apo motra... iu përgjigj Vita, duke tërhequr
me një dorë tërkuzën e lopës
dhe me tjetrën duke shtrirë të vëllanë.
Qerrja filloi të lëkundej përsëri
dhe boshti i palyer ia nisi vajit të tij: "criu-criu
flq..." avaz që po e mbante që atë
mëngjes kur i zoti i harroi, apo s'pat nge, t'hedhë
masën e katranit. Kjo e qarë zvarrëzvarrë,
si ajo tërkuza e lëshuar e lopës që
Vita e kish lënë nga dora, shiu i imët
i fushës së Myzeqesë, që s'priti
gjersa karvani të zinte Kilin e vogël. Koka,
lëshuar gjumit dhe ëndrrave, po i shkonte
sa mënjanë nga troshitja.
Reja e dëndur e shiut, që sa vinte e po
afrohej qerreve që çanin në mes të
fushës së shkretë, kishte mbuluar si
në një shparg me thekë të thinjtë
gjithë ç'la pas karvani atë mëngjes:
Tomorin, Shpiragun, Shën-Kollin, Fierin. Sytë
e vajzës, si kaluan një çast vështrimin
e plogët e të qullët të kafshës
që vinte pas, u mbushën përnjëherë
me lot. Bulzat e ujit mbi faqen e një pellgu
të rrahur nga shiu, dukeshin si barka të
vogla që kishin ngritur velat për udhëtim,
ashtu si lotët e vajzës që kishin marrë
teposhtë faqeve. Kapur fort pas hunjve të
qerres, kokën pështetur mbi faqen e rrogëzit
që mbulonte plaçkat dhe binte gjer poshtë,
vështrimin mbytur në atë re të
madhe shiu, as Vita s'e kuptonte dot kush ja ndillte
gjithë këtë trazim e pikëllim:
arratia nga fshati ku kishte lerë e ishte rritur,
lëngimi dhe dhembjet e nënës, apo ndonjë
duf i ri që s'e pati ndierë gjer atë
ditë në kufijt e fshatit të saj, në
gjerdhet e kasolles së saj.
E ku kuptohet ndonjëherë nga çastisin
rrëketë që mbushin lumin dhe e bëjnë
të buçasë nga shtrati dhe udha e
tij!...
---------------------------------
Në fragmentin e shkëputur nga romani "Lumi
i vdekur" shquhen çastet që tregojnë:
shpërnguljen e families së Pilo Shpiragut
dhe dhimbjet e lindjes që e kanë shtrënguar
gruan e tij, e cila përpëlitet në qerren
që lëviz rrugës me gropa fushës
së Myzeqesë. Në të dy rastet Jakov
Xoxa shpreh, përmes rrëfimit të qetë,
por të ngarkuar me reflekse, përfytyrime
e asociacione të pasura, botën e personazheve,
si dhe dridhje e drithërima të brendshme,
të thella... E gjithë rruga që përshkon
karvani ka një domethënie simbolike.Varfëria,
rruga me llucë, qerret me qetë e lodhura,
karrocat e mbushura me njerëz dhe dengje leckash
është rruga e jetës së familjeve
Myzeqare në vitet '30. Që në kapitullin
e dytë dalin disa tipare përcaktuese të
personazheve, që të përgatisin për
ngjarjet e mëpastajme: plaka me urimet dhe mallkimet
e saj, Pilo me zemërimin dhe përgjegjësinë
e prijësit të karvanit; Lili i vogël
që dremit nga lëkundja e qerres, Vita në
prag të shpërthimit të vajzërisë;
gruaja shtatzanë me dhimbjet e rënkimet
që s'dihet në janë ogur i mirë
apo i keq. Pamjet, përshkrimet, gjendjet janë
dhënë me një leksik aq të përshtatshëm
dhe aq të pasur, sa të duket sikur i ke
të gjalla para syve.
------------------------------------------------------
