Ngjarjet te romani "Lumi i vdekur"
shtrihen brenda viteve 1938 -1939 të shekullit
XX. Rrëfimi i ngjarjes në romanin "Lumi
i vdekur" fillon me shpërnguljen e dhunshme
të familjes së Pilo Shpiragut nga fshati
Grizë dhe mbyllet pas një viti, me shpërnguljen
po të kësaj familjeje, tani nga fshati Trokth.
Brenda këtij harku kohor janë vendosur një
varg ngjarjesh, kryesisht dramatike, me intensitet
shkallëzues. Qerrja e ngarkuar me plaçkat
e shtëpisë nis rrugën pa ditur ku do
të degdiset. Sa për një natë Pilo
Shpiragu vendos të strehohet tek hani i Bishtanakës,
ku rastësisht ai do të gjejë "shpëtim"
te tregtarët e Fierit, të cilët do
ta punësojnë në fermën e fshatit
Trokth. Në të njëjtën kohë
ai do të njihet dhe me familjen kosovare të
Sulejman Tafilajt. Të dyja këto takime do
të përcaktojnë rrjedhën e mëtejshme
të jetës dhe të fatit të familjes
Shpiragu. Ngjarja pas takimit në hanin e Bishtanakës
do të lejojë degëzimin e rrëfimit
dhe të gjurmëve të rrugës së
familjes kosovare, por dhe të asaj të fshatarëve
të Trokthit, ku kemi një përqëndrim
të veçantë rreth historisë së
familjes së Koz Dynjasë. Pilo Shpiragu me
familjen e vet do të përfundojë në
fshatin Trokth dhe do të marrë në dorëzim
gjënë e gjallë të tregtarëve
fierakë. Fshati nuk e pret mirë familjen
e ardhacakut dhe e konsideron si dorë të
zgjatur të tregtarëve fierakë, por
Pilo Shpiragu përqendrohet i tëri vetëm
në një pikë: si ta sigurojë ekzistencën
e familjes së vet të mbetur në rrugë.
Bota e fshatit të Myzeqesë, pra, shtrihet
brenda projektit të gjerë përmes fatit
të tri familjeve: të familjes Shpiragu,
të dëbuar nga beu i vendit, të asaj
kosovare Tafilaj, të dëbuar nga pushtuesi
sllav dhe të familjes trokthase të Koz Dynjasë.
E para do sprovohet përmes kthesave më të
mprehta dramatike, ajo e Kosovës do të sfidohet
nga shija dhe ndjenja e ardhacakut, e të huajit,
prandaj e nënshtruar do të provojë
të përshtatet në kushtet e reja, si
dhe familjet e fshatit Trokth të vendosura në
luftë të përhershme për t'u mbrojtur
dhe për të siguruar ekzistencën. Paralelisht
me këto rrjedha dhe e gërshetuar me to do
të zhvillohet edhe lidhja intime mes vashës
së Shpiragajve me emrin Vita dhe kosovarit Adil.
Kjo linjë nga ana e vet ka shijen dhe domethënien
e një simbolike.
Pakti mes Pilo Shpiragut dhe tregtarëve të
Fierit nuk do të arrijë ta mbushë as
rrethin kohor të një viti. Përmbytja
simbolike e fshatit nga lumi i përçudnuar
solli pasoja tragjike për Shpiragajt, të
cilëve dhe ç'ka u mbeti nga gjëja
e gjallë do t'ua rrëmbejnë përsëri
trëgtarët. Kështu, familja Shpiragaj
mbeti në mes të rrugës më e vetmuar
dhe më pa asgjë se kurrë më parë.
Ballë për ballë me rrezikun për
të mbetur pa ekzistencë, që të
mbiietojë, Pilo Shpiragu ai vendos t'i bindet
përsëri beut dhe të pranojë kërkesat
e tij që si viktimë të parë lakmonte
Vitën, ai vendos ta punësojë atë
kopile në oborrin e beut. Por, shpleksja e narracionit
të romanit do të nisë me arratisjen
e Vitës dhe të Adilit në male.
Figura e Pilo Shpiragut (dhe e familjes Shpiragaj)
është strumbullar që i lidh tërë
rrjedhat narrative të romanit. Ky përcaktim
kompozicional i autorit ka rezultuar që, edhe
pse bëhet fjalë për një nga romanet
më voluminose të letërsisë shqiptare,
rrjedhat fabulare të tij lidhen përmes një
kohezioni të qëndrueshëm, të brendshëm.
Edhe atëhere kur rrëfehen "mesele"
nga urtia dhe përvoja jetësore e popullit,
që në fakt është karakteristike
e rrëfimit romanesk të këtij autori,
ato, qoftë drejtpërdrejt ose tërthorazi,
lidhen dhe kanë të bëjnë me shtratin
bosht të ngjarjes së rrëfyer.
Pilo Shpiragu është figurë tek i cili
është përqendruar vëmendja e autorit.
Dhe, ai, Pilo Shpiragu, është nisur të
jetë i përkryer si njeri, që ta ruajë
deri në fund pastërtinë, por ligjet
e jetës mbi të kanë rënë
me tërë brutalitetin dhe në çaste
të caktuara e kanë detyruar të lakohet.
Megjithatë, Pilo Shpiragun e përjetojmë
si figurë që rrezaton domethënie përgjithësuese,
si person që shpreh dhe një pjesë të
sprovave e të dilemave të kohës së
vet. Autori mëton që në tiparet e tij
(edhe te Koz Dynjaja) të koncentrohen paragjykimet
dhe morali i fshatarëve shqiptare të kohës;
përmes tyre ai arrin të realizojë tipizimin
letrar për rrethanat e mjedisit shqiptar të
asaj kohe. Natyrë energjike dhe me inisiativë
Pilo Shpiragu beson se do të arrijë pavarësinë
ekonomike të familjes, falë krahëve
dhe djersës së vet, duke mos e ndjerë
nevojën për solidaritet. Por ky ishte një
iluzion. Pilo Shpiragu, këtë nevojë
do ta ndjejë vonë.
Edhe figura e familjes kosovare, ajo e Sylejman Tafilajt,
në vetvete është bërthamë
që mpleks jehona të rëndësishme
nga drama e përgjithshme kombëtare. E dëbuar
dhunshëm nga pushtuesi serb ajo nuk do të
rehatohet në moçalet malarike të
Myzeqesë dhe nuk do ta gjejë ngrohtësinë
e mjedisit. Fati i familjes së arratisur dhe
të dëbuar kosovare do të vazhdojë
dhe në epokën e komunizmit shqiptar. Jakov
Xoxa i ka vërejtur me mprehtësinë e
intuitës krijuese raportet mes fshatarëve
të Myzeqesë dhe të Kosovës që
në fillim e kanë përjetuar si kundërshtar
njëri-tjetrin, si palë që do ta rrezikonte
apo vështirësonte ekzistencën e secilit.
Tek romani Lumi i vdekur, krahas rrjedhave spontane
të veprimeve të personazheve, qoftë
të përcaktuara ato nga shtysat e jashtme
ose të brendshme, ndjehet ndërhyrja e autorit,
sado e fshehtë qoftë. I tillë duket
dhe veprimi i arratisjes së dy të rinjve,
i Vitës dhe Adilit. A është ky një
veprim i paramenduar si zgjidhje e mundshme, apo vetëm
veprim i turbullimit të çastit, që
se ka të qartë ecjen, drejtimin, cakun?
Sikur ky vendim të ishte vendosur në një
kontekst tjetër kohor, bie fjala në fillim
të viteve '30, do të dukej plotësisht
pa rrugëdalje, si një ikje drejt një
horizonti fare të mbyllur. Kurdisjen e zgjidhjes
si arratisje nga kurthi, autori e bën duke thirrur
në ndihmë një alibi të fortë:
arratisja në fund të viteve '30 përputhet
me fillimin e një përmbysjeje të madhe
historike, përmbysje që do ta sillte dhe
që e solli Lufta e Dytë Botërore. Vetëdijshëm
apo jo, dy të rinjtë do të gjenden
në krahët e kësaj lëvizjeje për
ndryshime të mëdha.
Një parim tjetër në praktikën
krijuese të Jakov Xoxës është
edhe synimi për të rrëfyer bindshëm.
Ai që rrëfen, pra tregimtari në emër
të autorit, dëshiron ta bindë lexuesin
në atë shkallë vërtetësie
që nuk është e mundur pa qenë
njëherë i bindur vetë, ai që rrëfen.
Ky parim tregimtar e kultivon praktikisht sqarimin,
arsyetimin, mbështetjen absolute të çdo
detaji dhe të çdo veprimi.
Një dimension që romanin e Jakov Xoxës
e bën tërheqës, është ndjenja
se tërësinë e fabulës e rrëfen
një dëshmitar i vërtetë i ngjarjeve
dhe se ky tregimtar thotë të vërtetën,
di të zgjedhë fjalë e shprehje të
vërteta, t'i shqiptojë qetë ato, të
nxisë kërshërinë për të
dëgjuar e për të ditur " Ç'ndodhi
më vonë"; të zgjojë interesim
për personazhet. Kështu, Jakov Xoxa në
mbështetje të përvojës krijuese
realiste dhe të filozofisë jetësore
të shpirtit kolektiv, ka artikuluar stilin, shkollën
e vet në zhanrin e romanit shqiptar në përgjithësi.
