Deri në fund të shek. XIV
turqit nuk e konsideruan Shqipërinë si një
vend të nënshtruar. Ata bënë përjashtim
vetëm për rrethin e Përmetit dhe të
Korçës. Në këto krahina turqit
bënë në vitet e fundit të shek.
XIV regjistrimin e tokave dhe të fshatarëve
që ishte kushti paraprak për vendosjen e
regjimit të tyre feudal ushtarak dhe të
administratës së rregullt turke. Pjesën
më të madhe të Shqipërisë
turqit osmanllj e konsideruan tokë vasale. Zotërit
feudalë të mëparshëm i lanë
në domenet e veta me kusht që të njihnin
sulltanin për kryezot dhe të merrnin pjesë
me ushtritë e tyre në luftat e Turqisë
sa herë t'i thërriste kryezoti. Veç
kësaj, feudalët shqiptarë vasalë
duhej t'i dërgonin sulltanit një haraç
të caktuar në vit. Siç duket, në
këtë periudhë turqit nuk ndëhynin
në administrimin e vendit. Por kur dyshonin për
besnikërinë e feudalëve vasalë,
atëhere nisnin nga Shkupi ushtritë turke
të cilat dyndeshin në Shqipëri dhe
pasi bënin plaçkitje e zullume të
mëdha dhe ndiqnin sundimtarin feudal të
pabindur, ktheheshin përsëri në Shkup.
Megjithëse e shpallën vasalë të
sulltanit, feudalët arbëreshë nuk i
respektonin kurdoherë detyrimet ndaj kryezotit.
Por nga ana tjetër ata i vazhduan midis tyre
luftat e vjetra për të zgjeruar domenet
në kurriz të njëri-tjetrit. Turqit
i lejonin grindjet dhe konfliktet e armatosura midis
feudalëve kur ato nuk cënonin interesat
e tyre. Bile, nga një herë, ata i nxitnin
vetë këto grindje kur drejtoheshin kundër
venedikasve ose feudalëve të lidhur me republikën.
Në pjesën e parë të shek. XV,
autoriteti i turqve u trondit për disa vjet me
radhë për shkak të disfatës së
madhe që ata pësuan në betejën
ë Ankarasë. Më 1402 turqit osmanllij
u rrezikuan nga vala e hordhive barbare, të kryesuara
nga Timurlengu, i të cilat u dyndën në
tokat e Azisë së Vogël. Për t'i
prerë hovin dyndjes së tyre, sulltan Jilldërimi
grumbulloi gjithë ushtritë turke dhe, në
të njëjtën kohë, thirri në
ndihmë edhe vasalët me ushtritë e tyre.
Nga vasalët shqiptarë, si duket, vetëm
një pjesë, ndër ta Kojë Zaharia,
Gjergj Dukagjini dhe Dhimitër Jonima, iu përgjigjën
thirrjes së sulltanit. Në betejën që
u zhvillua në Ankara, Bajazidi pësoi një
disfatë katastrofale duke rënë edhe
vetë rob në duart e Timurlengut. Pa marrë
akoma vehten nga disfata, turqit u përçanë
nga grindjet dhe luftat për trashëgimin
e fronit që shpërtheu midis djemve të
Bajazidit I dhe që vazhdoi shumë vjet. Si
rrjedhim edhe presioni turk mbi Shqipërinë
përkohësisht u lehtësua.
Dobësimi i fuqisë së turqve u dha
rast zotërve feudalë arbëreshë
të shkëputeshin nga vartësia e pastaj
të vazhdonin përpjekjet për të
rritur zotërimet. Si rrjedhim, në dhjetëvjeçarin
e parë të shek. XV Shqipëria u coptua
në një numër më të madh zotërimesh
feudale, kufijtë e të cilave zgjeroheshin
ose ngushtoheshin sipas sukseseve ose disfatave që
pësonin zotërit e tyre në luftë
me njëri-tjetrin.
Në Shqipërinë e veriut, bujarët
arbëreshë që dikur ishin vasalë
të sundimtarëve, Balshë, Dukagjinët,
Zahariajt, Jonimët, Spanët, Dushmanët,
etj., ishin bërë sundimtarë më
vehte. Për të përforcuar pushtetin
e tyre ekonomik e politik ata kishin nevojë për
qytetet e vendit, por këto kishin kaluar tashmë
nën zotërimin e Venedikut. Kështu çështja
e qyteteve u bë burim grindjesh midis tyre dhe
republikës. Kjo, duke përfituar nga antagonizmat
që ekzistonin midis bujarëve arbëreshë,
ndoqi ndaj tyre politikën e ekuilibrimit të
forcave, ajo nxiste kundër feudalit që forcohej
feudalët e tjerë të cilët i bënte
për vehte me anën e privilegjeve dhe subvencioneve.
Një nga bujarët arbëreshë që
filloi të rrezikonte zotërimet e Venedikut
në Shqipëri u bë Balsha i III. biri
i Gjergjit të II Balsha, që vdiq më
1403. Balsha i III, i cili synonte të rimëkëmbte
principatën e copëtuar, ndërmori një
luftë të gjatë kundër venedikasve,
sulmoi karvanet e tyre, rrethoi disa herë Shkodrën,
e bllokoi atë për një kohë të
gjatë, dhe me ndihmën që i dhanë
qytetarët, të cilët të pakënaqur
nga sundimi venedikas u hodhën në kryengritje,
u shtiu në dorë më 1404 qytetin. Kundër
Balshës së III republika nxiti bujarët
fqinj që rrezikoheshin prej tij si Gjergj Dukagjinin,
Dhimitër Jonimën dhe Kojë Zaharinë.
Përë këtë qëllim ajo u dha
të drejta, sidomos të drejtën për
të përfituar pjesërisht të ardhurat
në qytetet që aspironin (Dukagjinëve
në Lezhë, Jonimëve në Shat, kurse
Zahariajve u njohu të drejtën e zotërimit
të cilën ata e kishin shtënë në
dorë. Por këto masa nuk dhanë ndonjë
rezultat. Më 1406 venedikasit u përpoqën
të nxitnin edhe komandantin turk të Shkupit,
Jigit Pashën, duke i premtuar një shpërblim
prej 2 mijë dukatash, për të kryer
një inkursion kundër Balshës, por edhe
ky nuk u bind, ndoshta sepse turqve u interesonte
dobësimi i pozitave të Republikës së
Shën-Markut në bregdet. Atëhere Venediku
po atë vit dërgoi kundër Shkodrës
ushtrinë dhe flotën e vet dhe e ripushtoi
qytetin.
Pas një paqeje të shkurtër që
u nënshkrua midis tyre, Balsha i III, me përkrahjen
e vjehrrit, Stefan Lazareviçit, despotit të
Serbisë, e rifilloi luftën kundër Venedikut.
Më 1411 ai e shtiu në dorë për
të dytën herë Shkodrën, por edhe
këtë radhë nuk e mbajti dot për
shumë kohë. Në vitet e mëvonëshme
ai vazhdoi t'i sulmonte qytetet e tjera pa mundur
t'i përforconte sukseset që korrte herë
pas here.
Edhe pjesa tjetër e Shqipërisë u
copëzua në një numër të madh
zotërimesh feudale. Në zotërimet e
dikurshme të Principatës së Durrësit
tani sundonin në mënyrë të pavarur
nga njëri-tjetri, Topiat, Muzakët, Arianitët,
Kastriotët etj. Më 1402, Nikollë Topia
hyri në luftë kundër kushërirës
së vet, Helena Topisë, dhe burrit të
saj. Kostandin Balshës, vëllait të
Gjergj Balshës së II dhe u mori atyre Krujën.
Nikollë Topia synoi gjithashtu të rimëkëmbte
principatën e vjetër, hyri në grindje
me Venedikun për çështjen e Durrësit
por nuk pati sukses. Në luftë kundër
Muzakëve, zotërimet e të cilëve
shtriheshin në Myzeqe me qëndër në
Berat, ai pësöi disfatë duke rënë
edhe vetë rob në duart e Teodhorit të
II Muzaka. gjatë kësaj kohe u rrit fuqia
e bujarëve Arianitë, zotërimet e të
cilëve shtriheshin në krahinën e sotme
të Elbasanit (Çermenikë, Shpat, Mokër).
Në jug të Shqipërisë, pas vdekjes
së Gjin Bua Shpatës (1400), Despotati i
Artës u nda në dy pjesë. Zotërimet
veriore të despotatit kaluan në duartë
e Gjin Zenebishit, i cili formoi një zotërim
feudal më vehte me qendër në Gjirokastër.
Pjesa tjetër e despotatit, zotërimet në
Epir, kaluan në duart e Maurik Buas, vëllait
të Gjin Bua Shpatës. Të dy këta
zotër feudalë vazhduan për shumë
vjet me radhë luftën me feudalët grekë,
serbë e italianë. Në krahinat e tjera
të Shqipërisë së jugut u formuan
gjithashtu zotërime të vogla të cilat
nuk lojtën ndonjë rol.
Kjo gjendje vazhdoi deri më 1415. Lufta për
fron që shpërtheu në radhët e
turqve më 1410, përfundoi më 1413 me
fitoren e Mehmetit, që u bë sulltan i vetëm
i turqve (Mehmet I), më i madhi nga djemtë
a Bajazitit,i cili pasi zhduku njërin pas tjetrit
vëllezërit tij rivalë mundi të
bashkonte përsëri nën sundimin e vet
feudalët turq. Pasi grumbulloi forca të
reja, Mehmeti i I iu përvesh punës për
të forcuar sundimin turk të tronditur në
tokat e pushtuara të Anadollit dhe Rumelisë
(nga turqishtja: Ru-ili vendet e rumëve, të
romejve, domethënë të bizantinëve).
Duke përfituar nga përçarja e thellë
feudale, turqit e rivendosën autoritetin e tyre
në Shqipëri, pa ndeshur këtu në
një qëndresë serioze. Më 1415
ata i morën Nikollë Topisë Krujën,
(të cilën e quajtën Akça-Hisar
Kulla e Bardhë), më 1417 Rugina Balshës
Vlorën e Kaninën. Po atë vit ata morën
Beratin dhe më 1419 Gjin Zenebishit Gjirokastrën.
Në vend të zotërve feudalë shqiptarë
në këto qytete sulltani vendosi garnizone
ushtarake dhe komandantë turq. Bashkë me
garnizonet ushtarake, në fushën e Krujës
e të Gjirokastrës u vendosën edhe kolonistë
turq të prurë nga krahinat Saruhani, Koxha-ili
dhe Xhanik të Anadollit. Afërsisht më
1419 ose në vitin tjetër, turqit bënë
në krahinat pushtuara regjistrimin themeltar
të tokave dhe vendosën mbi to regjimin e
tyre feudal ushtarak. Me vendosjen e këtij regjimi,
rrethet e Gjirokastrës, Vlorës dhe Krujës
u konsideruan, si dhe Përmeti me Korçën
më parë, toka të nënshtruara.
Feudalët shqiptarë të mëparshëm,
u detyruan ose të pranonin, duke ruajtur pronat
e tyre feudale, sundimin turk, ose të aratiseshin.
Një pjesë e mirë e feudalëve i
u nënshtrua gjendjes së re. Pjesa tjetër,
midis të cilëve Gjin Zenebishi, Maurik Bua,
Rugina Balsha, mërguan jashtë Shipërisë.
Jashtë vendit mërguan gjithashtu masa të
tëra fshatarësh, jo vetëm nga krahinat
a pushtuara, por edhe nga krahinat e tjera që
kërcënoheshin nga pushtimi, i afërt.
Por edhe këtë radhë sundimi turk
në Shqipëri ishte mjaft i dobët. Në
shumicën e krahinave të vendit vazhdonin
të sundonin, si dhe më parë, bujarët
shqiptarë. Megjithëse mbi ta pesha e presionit
turk po shtohej përherë e më tepër,
ata vazhdonin të qëndronin të përçarë
kundër rrezikut që u kishte hyrë brenda
në shtëpi.
Pushtimi i Krujës, Vlorës dhe Gjirokastrës
i bëri këto pikëmbështetje për
shtrirjen e sundimit turk në viset e tjera të
Shqipërisë. Pas ardhjes në fuqi, më
1421 të Muratit të II, fuqia ushtarake a
osmanllijve u rrit në mënyrë shqetësuese
për Evropën. Ushtritë turke i vazhduan
pushtimet nëpër Ballkan, kaluan Danubin
e Savën dhe hynë në tokat e Kroacisë
dhe Hungarisë. Brenda viteve 1423-1426 turqit
pushtuan të gjitha viset e Shqipërisë
së ulët bregdetare si dhe krahinën
e Dibrës në pjesën lindore të
Shqipërisë. Këtë radhë ata
shtinë në dorë edhe qytetet e fundit
që kishin mbetur akoma të lira: Dibrën
dhe Danjën, buzë Drinit, duke arritur kështu
në afërsitë e Shkodrës. Përpjekjet
e turqve për të marrë vënedikasve
qytetet bregdetarë dhe për të dalë
në det, që ishte qëllimi kryesor i
tyre, dështuan.
Gjatë kësaj fushate pësuan një
goditje të rëndë zotërimet feudale
shqiptare që ndodheshin në viset e pushtuara.
Zotërit e tyre feudalë u detyruan, si dhe
më parë të njihnin sulltanin për
kryezot, t'i jepnin atij tributin e përvitshëm
dhe t'i shërbenin me ushtri gjatë kohës
së luftrave. Si vasalë ata ishin gjithashtu
të detyruar t'i dërgonin sulltanit një
a më tepër nga fëmijët a tyre
si iç-ogllanë, të cilët futeshin
në shkollën ushtarake të pallatit në
Adrianopojë ku qëndronin disa vjet. Në
shkollën e iç-ogllanëve fëmijët
e feudalëve vasalë ktheheshin në fenë
islame, edukoheshin me besnikërinë ndaj
sulltañit dhe mësonin artin ushtarak,
dhe kur arrinin në moshën madhore ngarkoheshin
me detyra të ndryshme. Zakonisht ata ktheheshin
përsëri në vendin e tyre ku sipas rastit
zinin poste të rëndësishme në
administratën feudale ushtarake turke.
Duke përfituar nga fakti se në këto
vise nuk u bë menjëherë regjistrimi
i tokave dhe u vonua për disa vjet vendosja e
regjimit, feudal-ushtarak otoman, zotëritë
feudalë vazhduan të gëzonin të
drejtat e mëparëshme mbi zotërimet
e tyre, të cilat tani ishin zvogëluar, kishin
mbetur pa qytete dhe ndodheshin nën vëzhgimin
e afërt të komandantëve turq. Jashtë
kontrollit të turqve kishin mbetur vetëm
viset malore të Shqipërisë. Zotërimet
e mëparëshme që ishin krijuar në
këto krahina, ajo e Dukagjinëve, Kastriotëve
dhe e Arianitëve, jo vetëm qëndruan
por morën tani një rëndësi të
veçantë. Një rol të madh filloi
të lozte në këtë kohë veçanërisht
zotërimi i Kastriotëve dhe sundimtari i
tij, Gjon Kastrioti, ati i Gjergj Kastriotit, Skënderbeut.
