Në shek. IX - X u përhapën
në Shqipëri marrëdhëniet feudale.
Përhapja e tyre erdhi si rezultat i çthurjes
së mëtejeshme të bashkësive fshatare,
i pasurimit të dinatëve ushtarakë civilë
e kishtarë në kurriz të fshatarëve
që humbnin bashtinat e tyre dhe i kalimit të
këtyre fshatarëve nën vartësinë
e dinatëve feudalë. Ky proçes u shpejtua
edhe nga faktorë të jashtëm siç
ishin presioni i vazhdueshëm që ushtronte
mbi fshatarët me anën e taksave shteti bizantin
ose bullgar, si dhe po-litika që ndoqën
perandorët bizantinë apo carët bullgarë
në favor të dinatëve duke i pajisur
ata me toka e privilegje. Bashkësia, ndonse vazhdonte
të përgjigjej kolektivisht për pagesën
e taksave dhe për shërbimin ushtarak të
pjesëtarëve të saj, nuk shpëtoi
dot këto nga varfërimi i mëtejshëm.
Brenda në gjirin e bashkësive u rrit numri
i fshatarëve që humbën bashtinat e
tyre dhe u kthyen në aporë mistotë
dhe mortitë. Këta, ndonse nuk kishin ndonjë
shtërngesë të jashtme, për të
mos vdekur urie, ishin të detyruar të punonin
në bashtinat e mëdha të dinateve dhe
t'u jepnin dinatëve të dhjetën e prodhimit
të korrur (mortenë). Me përhapjen në
Shqipëri të marrëdhënieve feudale,
u formuan si rrjedhim edhe dy klasat kryesore të
regjimit feudal, nga njëra anë dinatët,
ku hynin feudalët ushtarakë kishtarë
dhe civilë, nga ana tjetër bujqit pa tokë,
mortitët, që ishin të detyruar të
hynin nën vartësinë e dinatëve.
Midis dinateve dhe mortitëve qëndronte
akoma një masë e konsiderueshme fshatarësh
pjestarë të bashkësive, të cilët
nuk i kishin humbur akoma bashtinat e tyre. Por edhe
gjendja e tyre nuk ishte e njëllojtë. Midis
tyre kishte fshatarë që zotëronin toka
të mjaftueshme, (toka të cilat në legjislacionin
bizantin cilësohen me termin agros) dhe fshatarë
me toka të pakta (agridhion).
Mjeti më i zakonshëm për futjën
e fshatarëve nën vartësinë e dinatëve
ishte borxhi. Kur fshatari nevojtar merrte borxh te
dinati apo te kisha, ai ia linte peng tokën e
vet për shfrytëzim borxhdhënësit
derisa t'i a shlyente borxhin. Gjatë kësaj
kohe ai ishte i detyruar të punonte tokën
duke mbajtur për vete vetëm një pjesë
të korrjes Kjo vartësi e përkohëshme
kthehej shpesh herë në një vartësi
të përherëshme. Në shumë
raste dinatët përdornin pozitën e vet
si funksionarë të shtetit dhe u a grabisnin
fshatarëve tokën sheshit ose i detyronin
t'u a shisnin me çmime të ulëta ose
më në fund i rëndonin me detyrime arbitrare.
Kishte raste kur fshatarët, për t'u shpëtuar
këtyre presioneve viheshin nën "mbrojtjen"
e dinatëve, të kishave ose të manastireve
duke u "dhuruar" ose "shitur"
tokën dhe duke u punuar pastaj vetë ata
tokë si mortitë.
Ky diferencim ekonomik e shoqëror u forcua
edhe më teper nga legjislacioni bizantin i kohës.
Shtesat e mëvonëshme që i u bënë
"Ligjit agrar" kishin për qëllim
ta ruanin e të favorizonin pronën e madhe
private që ishte formuar në gjirin e bashkësive.
Në këto shtresa dallohet qartë dinati
si zot i fshatit (despotes tu horiu.) Në ta tani
flitet për tokat e dinatit të ndara në
pekule, të cilat i punonin fshatarët pa
tokë. Legjislacioni i shek. IX-X u jepte dinatëve
të drejtën e prioritetit në blerjen
e tokave të fshatarëve fqinjë brenda
bashkësive.
Vartësia ekonomike e fshatarëve nga dinatët
u bë me kohë e trashëgueshme. Doli
kështu në skenë përballë
dinatit ushtarak, civil ose kishtar, figura tipike
e parikut, e bujkrobit, pa pronë të vetën,
i cili ishte i detyruar ta punonte tokën e pronarit
të madh duke i paguar këtij rentën
feudale në prodhime dhe duke i bërë
atij njëkohësisht disa punime angari.
Pariku punonte në pekulen-bashtinë që
kishte marrë nga dinati. Ai kishte pra ekonominë
e vet, shpesh herë edhe inventarin e vet. Por
ai nuk ishte veçse një mbajtës i
tokës, një qiramarrës, dhe nuk kishte
asnjë të drejtë pronësie mbi tokën.
Ai mund ta mbante tokën vetëm nëse
e punonte çdo vit dhe vetëm nëse
i jepte pronarit-dinat rentën feudale e cila
në mjaft raste ishte më tepër se e
dhjeta, ajo arrinte deri në të katërtën,
bile edhe të tretën e prodhimit. Po të
punonte në të njëjtën tokë
për 30 vjet me radhë, pariku nuk mund të
zbohej më nga toka. Por ai vetë mund të
largohej dhe të vendosej në tokën e
një dinati tjetër. Megjithatë, me vendim
gjyqi, parikut mund t'i ndalohej ikja nga toka. Përveç
të zotit të tokës, pariku duhej t'i
paguante edhe shtetit detyrime në natyrë
e në të holla.
Tokat më të shumta u grumbulluan prej
institucioneve kishtare, prej peshkopatave dhe manastireve.
Për të siguruar mbështetjen e kishës,
perandorët bizantinë e bullgarë u dhanë
peshkopatave dhe manastireve bile edhe dinatëve
laikë një numër fshatarësh, nganjëherë
edhe bashkësi të tëra nën patronat.
Me futjen e tyre nën patronat fshatarët
duhej t'i paguanin detyrimet e veta shtetërore
jo më drejtpërdrejt arkës së shtetit,
por dinatëve kishtarë o shekullorë,
të cilëve u lihej një pjesë e
këtyre taksave. Duke shfrytëzuar këtë
të drejtë dinatët i shtonin taksat
në mënyrë arbitrare në kurriz
të fshatarëve të futur nën patronat,
deri sa t'u a merrnin tokat dhe t'i kthenin këto
në prona të tyre. Vartësia e parikëve
që punonin në pronat e institucioneve fetare
u kthye në vartësi të plotë atëhere
kur perandorët bizantinë e bullgarë
u dhuruan këtyre institucioneve të drejtën
e eskusies (imunitetit) në bazë të
së cilës ato çliroheshin nga pagesa
e disa taksave shtetërore dhe në të
njejtën kohë ndalohej ndërhyrja e nëpunësve
shtetërorë të financave në tokat
që kishin marrë në patronat. Me këtë
mënyrë dinatët filluan të përqëndronin
në duart e veta përvehtësimin e rentës
feudale nga parikët.
Ekzistencën më të herëshme të
parikëve në Shqipëri ne e gjejmë
të dokumentuar në dy diploma që perandori
bizantin Vasili i II i drejtonte kryepeshkopit të
Ohrit, njërën më 1019 dhe tjetrën
më 1020. Me këto dy diploma të lëshuara
menjëherë pas shëmbjes së Perandorisë
Bullgare dhe rivendosjes së sundimit bizantin
në Shqipëri, Vasili i II i rikonfermonte
kryepeshkopit të Ohrit dhe peshkopëve që
vareshin prej tij numrin e bujqve parikë dhe
klerikë (njerëz të detyruar të
kryenin shërbime të ndryshme ndaj kishës)
që atyre u qenë njohur edhe më parë
gjatë sundimit të carit bullgar Samuil.
Kështu, kryepeshkopit të Ohrit i caktohej
të kishte në Prespë, Mokër e Kiçevo
40 parikë e 40 klerikë, peshkopit të
Kosturit në Kostur, Kolonjë, Devoll, Vjosë
e gjetkë 30 parikë dhe 40 klerikë,
peshkopit të Glavincës në Glavinicë,
Kaninë e Neaniskë 40 parikë e 40 klerikë,
peshkopit të Beratit në Berat, Gradec, Glavë,
Qishbardhë e gjetkë 40 parikë e 40
klerikë, peshkopit të Çermenikës
15 parikë e 15 klerikë; peshkopit të
Himarës 12 parikë e 12 klerikë; peshkopit
të Dropullit 15 parikë e 15 klerikë;
peshkopit të Butrintit 12 parikë e 12 klerikë,
etj. Këto diploma dëshmojnë se marrëdhëniet
feudale kishin shkuar mjaft përpara në Shqipëri,
qysh në fund të shek. X ose të paktën
në fillim të shek. XI, gjatë sundimit
të carit Samuil. Veç kësaj, ato dëshmojnë
se këto marrëdhënie kishin filluar
të përhapeshin edhe në disa krahina
malore të tilla si Mokra, Kolonja e Himara.
