Në shek. V-VI varfërimi progresiv
dhe rrënimi ekonomik përfshiu edhe provincat
e Perandorisë Bizantine që deri tani nuk
e kishin ndjerë aq thellë këtë
proces midis tyre edhe provincat e Prevalit. Epirit
të Ri dhe Epirit të Vjetër që
edhe nën sundimin bizantin vazhdonin të
ishin si ndarje administrative më vehte.
Në këto provinca, si përgjithësisht
në provincat lindore, kolonati mori një
zhvillim më të madh në krahasim me
provincat e perëndimit. Në legjislacionin
e kohës dalloheshin akoma kolonët e lirë,
d.m.th. ata që krahas tokës që merrnin
prej pronarit mund të kishin edhe tokën,
veglat e veta dhe kolonët që nuk kishin
tokë të vetën dhe të cilët
regjistroheshin në tokën që punonin,
(të ashtuquajturit "enapografë"
d.m.th të regjistruar). Këta të fundit
ishin të lidhur pas tokës dhe as vetë
as fëmijtë e tyre nuk kishin të drejtë
të largoheshin nga tokat ku ishin regjistruar.
Rritja arbitrare e kërkesave nga ana e pronarëve
dhe ngushtimi i vazhdueshëm i të drejtave
juridike nga ana e legjislacionit bënë që
dalëngadalë të zhdukej ndryshimi midis
kolonëve të lirë dhe enapografëve.
Gjendja e kolonëve në përgjithësi
filloi t'i afrohej asaj të skllevërve që
ishin vendosur në tokat e pronarëve.
Edhe në këto shekuj në Iliri nuk u
zhduk prona e vogël fshatare, ashtu si dhe në
viset malore bashkësitë e lira fisnore e
fshatare, të cilat në dokumentet e kohës
përmenden me emrin metrokomi. Por taksat e shumta,
angaritë e ndryshme për ndërtime rrugash,
urash dhe kalash, sigurimi i kafshëve për
transportimin e lëndës së ndërtimit
bashkë me shpërdorimet e nëpunësve
të lartë shtetërore i shtynin fshatarët
të kërkonin mbrojtje te pronarët e
mëdhej, të cilët gëzonin privilegje,
duke u a dorëzuar vullnetarisht këtyre tokat
e veta kundrejt marrëveshjeve përkatëse.
Rrënimi i fshatarësisë u bë më
i theksuar veçanërisht nga fundi i shek.
V dhe fillimi i shek. VI, kur politika financiare
e perandorëve rëndoi para së gjithash
mbi shpatullat e popullsisë fshatare dhe blegtorale
të perandorisë. Efekte veçanërisht
rrënimtare pati taksa e re në ar. "krysoteleia"
, e cila paguhej jo më në natyrë. por
në para. Fshatarët ishin të detyruar
të shisnin tashti prodhimet e tyre në treg,
për të plotësuar kërkesat përherë
e më të mëdha të perandorisë
Bizantine ose të merrnin hua tek fajdexhijtë.
Duke mos qenë në gjendje t'i paguanin me
kohë borxhet, fshatarët shpesh herë
detyroheshin t'ua dorëzonin gjithë pasurinë
huadhënësve. Për të shpëtuar
nga kjo gjendje shumë fshatarë merrnin rrugën
e qyteteve dhe hynin në radhët e ushtrisë
bizantine. Kjo i lejonte qeveritarëve bizantinë
të grumbullonin forca të mëdha ushtarake
në Iliri. Një veçori tjetër
me rëndësi e Perandorisë Bizantine
qe se këtu u ruajtën më shumë
se në perëndim ekonomia e mallrave dhe qytetet
si qendra të saj. Të tilla qytete me rëndësi
ekonomike vazhduan të ishin në pjesën
europiane përveç Kostandinopojës
dhe Selanikut (Thesalonikut) një varg qendrash
të tjera në Greqi
si edhe Dyrrahu, i cili mbeti qyteti më me rëndësi
i Perandorisë së Lindjes në brigjet
perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Në
limanin e tij vinin anije nga të gjitha anët
e Mesdheut. Prej këtej niseshin rrugët tokësore
që lidhnin Perëndimin me Lindjen. Aty ndodheshin
punishtet dhe arsenalet për pajisjen e ushtrisë
dhe të flotës perandorake. Megjithëse
i dëmtuar dy herë nga tërmeti (në.vitin
.345 dhe 518) dhe nuk kishte më shtrirjen e dikurshme,
qyteti u rimëkëmb dhe bile u pasurua me
ndërtesa të reja private dhe publike, siç
ishte ndër të tjera hipodromi i qytetit,
që u ngrit në kohën e perandorit bizantin
Anastas (491-518). Shkrimtari grek i shek. VI, Prokopi
nga Gaza (Siri), e përshkruan Dyrrahun në
këtë kohë si një qytet që
u a kalon vendeve tjera në mirëqënie:
" . . . Dyrrahin e kanë përshkruar
shumë shkrimtarë, me ata bashkohet dhe fama
e tij. Ai është një qytet i hedhur
nga toka në det i cili gëzon gjithatë
që i fali deti dhe toka. Kur vjen nga deti Jonian
dhe e sheh atë nga anija, të kënaqet
shpirti nga bukuria e gjërave që vështron".
Në qytetet e tjera kriza e gjatë pati si
pasojë rënien e plotë të potencialit
të tyre ekonomik, ngushtimin e marrëdhënieve
tregtare, dhe shpopullëzimin e tyre gradual.
Pasojat rrënimtare të krizës i ndjeu
edhe klasa e vjetër sunduese, skllavopronarët.
Vetëm një shtresë e ngushtë, e
përbërë nga pronarë të mëdhej
tokash, funksionarë të lartë të
shtetit dhe të kishës, mundën të
ruajnë të paprekura pozitat e tyre sunduese.
Kjo shtresë e privilegjuar përbëhej
nga senatorët. Nga radhët e saj zgjidheshin
nga një herë perandorët. Kështu
p.sh. perandori Anastas vinte nga radhët e aristokracisë
senatoriale të Durrësit. Por duke qenë
se rolin kryesor në shtet vazhdonte ta luante
ushtria, nuk ishin të ralla rastet kur perandorët,
si dhe më parë, të zgjidheshin nga
radhët e oficerëve të ushtrisë.
Në këtë mënyre edhe në Perandorinë
Lindore ushtarakë ilirë mundën të
bënin karierë duke arritur të merrnin
në dorë edhe pushtetin perandorak. Të
tillë qenë perandorët Justin (518-527)
dhe Justinian I (527-565). Historiani Prokopi nga
Qezarea, duke folur mbi origjinën e perandorit
Justin, ilir nga Dardania, na tregon se ky, për
arësye se nuk kishte mundësi të siguronte
jetesën në vendin e vet, së bashku
me dy bashkëfshatarë e kishte lënë
fshatin e lindjes, kishte arritur në këmbë
në Kostandinopojë, ku hyri në radhët
e ushtrisë dhe mundi të arrinte deri në
postet më të larta shtetërore.
Me kohë, në klasën sunduese të
Ilirisë, si kudo, rolin kryesor filloi ta luante
kisha e krishterë, e përfaqësuar nga
kleri i lartë, i cili, për shërbimet
e tij kundrejt klasës shfrytëzuese, merrte
nga perandorët si dhuratë toka dhe pasuri
të tjera. Në provincën e Prevalit p.sh.
kisha e Romës në shek. VI kishte pronat
e veta (patrimonia curiae) nga të cilat mblidhte
çdo vit të ardhura të rëndësishme.
Si protestë kundër shtypjes që vinte
nga klasa sunduese, në të cilën kisha
zinte një vend të rëndësishëm,
në Iliri si në shumë krahina të
tjera të perandorisë filluan të përhapeshin
doktrina që ishin në kundërshtim me
doktrinat fetare të kishës shtetërore.
Të tilla doktrina, si ajo e arjanizmit dhe e
akacianizmit, u ndoqën me ashpërsi në
Iliri nga kisha dhe shteti.
