Kur u botua romani "Karvani
i bardhë", (1938), ishte ngjarje letrare
në Kosovë, jo vetëm pse autori i tij
ishte një gjimnazist i panjohur, por para së
gjithash për faktin se përballë asaj
pak letërsie (poezi) dhe kurrfarë proze,
romani i Azem Shkrelit qëndronte su-perior si
vlerë. Edhe për këto dy arsye: lufta
e fundit që është tema e romanit, jehona
e së cilës ndihej akoma, nga autori i ri
shihej ndryshe dhe nuk përputhej aspak me parimet
e pasqyrimit bardhë e zi. Ndërsa, njerëzit
që e mbartnin atë luftë, bota e tyre
rrëfehej me një gjuhë të avancuar,
gjuhë që s'provonte aftësinë e
një të rrëfyeri burimor, efikas për
të dhënë situta dhe përfytyrime
komplekse shpirtërore.
Aso kohe, romani mbi Dyl Mehmetin, siç njihet
më shpesh "Karvani i Bardhë",
nuk arriti t'i hapë udhë një konflikti
tragjik të brendshëm të botës
shqiptare: si të ruhet profili pozitiv i Dyl
Mehmetit nga njëra anë, dhe të kundërshtohet
lufta e tij nazionaliste, antikomuniste nga ana tjetër;
pra si të rezervohet simpatia e lexuesit, përkatësisht
e autorit për të, dhe të refuzohet
lufta që bën Dyl Mehmeti. Autori i romanit,
gjimnazist, e ndjeu thellë këtë mospajtim
dhe konflikt të brendshëm të imponuar
artificialisht nga jashtë: jo të gjithë
ata, për të mos thënë pjesa dërrmuese
që e bënë luftën e vet, edhe pse
kundër shumicës, nuk ishin dreqër të
zinj. Autori shkon dhe më tej, jo të gjithë
ata e donin më pak Kosovën dhe shqiptarizmin.
Zgjidhja e brendshme e konfliktit në roman prandaj
erdhi si rezultat nga jashtë: u desh që
Dyl Mehmetit t'i vihet një njollë nga e
kaluara. Edhe pse kështu, lexuesi asokohe e dalloi
qartë mballomën artificiale që iu vesh
kryepersonazhit. Ndërkaq, pikërisht për
tendencën e brendshme të romanit dhe të
kryepersonazhit të tij, si dhe të pranisë
së emocionit negativ që e përshkon
luftën e Dylit, për mënyrën dhe
gjuhën e rrëfimit, "Karvani i bardhë"
me dekada vazhdoi të jetë njëra nga
veprat më të kërkuara.
Afërsisht ky është version i botimit
të parë të romanit. Në versionin
e ri, të botuar në vitin 1996, Dyl Mehmeti
del i pastruar nga shpifjet dhe sajesat denoncuese.
Tani ai del i vërtetë, i vetvetes, dhe në
përputhje me natyrën autoktone. Shëmbëllyeshëm
me figurat e shquara të personazheve monumentale,
Dyl Mehmeti arrin të shquhet në majat e
një rrethi të ngushtë personazhesh,
që e shtrijnë larg rrezatimin në kohë
dhe në hapësirë. Dyli bart me vete
shtresime burrërore dhe tragjike të unit
të vet, sublimon mpleksjen e së bukurës
dhe së madhërishmes. Në tiparet e këtij
personazhi, është koncentruar një frymë
kombëtare e formës së filtruar moralisht.
Ai, duke qenë i bindur se bën luftën
e vërtetë, në fund gjen forcë
morale t'u kundërvihet të gjlthëve,
për të cilët po ashtu ishte i bindur
se nuk e kanë drejt. Ai e ndien se pozicioni
dhe perspektiva e luftës së tij janë
të drejta, por e sheh se kundër asaj lufte
janë të gjithë, ose pothuaj të
gjithë. Një perspektivë e tillë,
thelbësisht kontradiktore, e bën edhe më
komplekse figurën e Dylit, e sprovon atë
në rrafshe dhe situata të ndryshme, e ballafaqon
me situata që mund t'i mbajë mbi shpatulla
vetëm ai. Sprova e tij më e fundit dhe më
e madhe, që e shpreh madhështinë e
figurës, është ajo e ballafaqimit sy
më sy me vdekjen, me të vetën dhe me
vdekjen e të tjerëve. Përmes lidhjeve
dramatike të episodeve të rrëfyera,
që plotësohen dhe ndriçohen mes vetes,
sajohet uniteti si shtrat i vizionit të Dylit,
dëshmi e gjallë për një kohë
dhe realitet.
Autori i këtij romani është i shkollës
së rrëfimit të mirëfilltë
klasik. Ai, llojin më të ndërlikuar
letrar, romanin, e lidh me rrëfimin e një
historie, pra është rrëfim i rrëfenjës.
Rrëfimi në romanin "Karvani i Bardhë",
lidhet me historinë e Dylit. Rrëfimtari
është i gjithëditur, dhe nga kjo perspektivë
rrëfen duke ndjekur kronologjinë kohore.
Lexuesi që e ka të qartë dhe të
njohur fundin e luftës së Dylit, përqendrohet
në shtytësa dhe thurrje, me motivime dhe
tensionime dramatike të kryepersonazhit dhe të
personazheve të tjerë. Pra, fjala është
për një luftë të humbur që
në nismë. Luftën e Dylit duhet ta pranojmë
si një metaforë dhe mesazh, në frymën
që del nga bindja se lufta që fitohet pëfundimisht,
vjen vetëm pas një
vargu betejash të humbura. Në faqet e romanit
është një pasazh i fuqishëm, ku
përsiatet rreth luftës, por që vjen
si digresion apo ndërhyrje jashtë rrjedhës
së fabulës, ku njëri nga personazhet
do të shprehet kështu: E kemi krisur kur
duhei dhe kur sduhej, kahmos dhe për këmos.
Por luftë për të fituar jo, nuk kemi
bërë.
Gjuha e rrëfimit në këtë roman,
në shërbim të shpalimit të një
bote komplekse dhe të nuancuar, është
ana më e fuqishme e veprës. Zhbiruese, ajo
vepron duke e udhëhequr rrëfimin, rrëshqet
sferave të thella, i ndriçon ato dhe ngarkohet
që andej rishtazi. Nga fjala e këtij rrëfimi,
rrezatojnë impulse nga më kryesoret, duke
nxitur përsiatje rreth kategorive madhore, siç
është jeta, vdekja, lufta, frika, gëzimi
etj. Është gjuhë rrëfimtare me
fuqi të gjerë rrezatimi, me tiparet e të
folurit të urtë, lakonik, dhe të kthjelltë
deri në rreptësi. Eshtë një observim
burimor, i pasuruar me shtresime originale. Ndjehet
në këtë rrëfim një komentator
rrëfimtar impulsiv, i një gjallërie
anekdotike, një praktikë e rrëfimit,
dalë nga një traditë e lashtë,
e gdhendur nëpër shekuj si shtresim urtie
popullore. Në këtë roman kemi dy rrafshe
komunikimi: të folurin dhe atë të heshturin,
praktikë rrëfimtare kjo që gjallëron
rrjedhën e rrëfimit dhe mbart një rrezatim
shumështresor.
Nga ky kënd romani ka një strukturë
të natyrshme: Tiparet themelore të narratorit
dhe ato të bartësve të veprimit, janë
në harmoni të plotë, meqë dalin
nga i njëjti burim i filozofisë dhe i urtisë
gjatë komunikimit. Mbresa që del nga leximi
i romanit "Karvani i Bardhë", është
karakteristike. Kur kemi pështypjen se fjalia
që sapo kemi lexuar, është kurorë
përmbyllëse në paraqitjen e nië
situate apo të një gjendjeje, kur jemi të
bindur se çdo lëvizje më tej veçse
mund ta zbehë fuqinë dhe tensionimin e arritur,
befasisht, përmes fjalisë apo frazës
që pason, hapet një faqe e re që e
shkallëzon më tutje rrjedhën narrative.
Gjatë gjithë kohës së leximit
kemi përshtypje se udhëheq një rrëfímtar
fjalëpak. Ndjejmë se çdo fjali e
rrjedhës së jashtme tërheq dhe vë
në lëvizje fjali dhe copa fjalish të
brendshme, vizione e përfytyrime që trokasin
nga paradhoma. Duke lexuar faqet e romanit, përkujtojmë
autorin e poezisë sonë më të ngjeshur.
Dhe ekspresioni, dhe bota shpirtërore është
e së njëjtës prejadhje në prozën
dhe poezinë e Azem Shkrelit. Edhe registri i
figuracionit stilistik e legjitimon poetin.
Romani "Karvani i Bardhë" i Azem Shkrelit
sjell një vizion tjetër mbi luftën
që ai e kishte përjetuar si fëmijë.
Është po ashtu një shprehje e re e
rrëfimit të artikuluar si roman. Është
një realizim kompozicional që shmang klishetë
e deriatëhershme dhe duke qenë një
sintezë mes romanit të personazhit dhe romanit
psikologjik, përbën veprën më
komplekse në letërsinë tonë.
