Duke përfituar nga disfata që
pësuan turqit në dyert e Vjenës, Republika
e Venedikut, në pranverën e vitit 1684,
i shpalli luftë Turqisë. Luftimet u zhvilluan
kryesisht në More (Lufta e Moresë ) të
cilën venedikasit e pushtuan më 1686. Në
veri lufta përkohësisht u zhvillua në
favor të Austrisë.
Më 1686 sulltani ngarkoi sanxhakbeun e Shkodrës,
Sulejman Pashën, të grumbullonte ushtritë
e sanxhaqeve të Shqipërisë dhe të
sulmonte venedikasit në qytetin e Budues, në
veri të Tivarit.
Por rruga e Budues u ndërpre nga malazezët
që filluan kryengritjen kundër turqve. Atëhere
Sulejman Pasha me ushtritë e veta u përpoq
të kalonte përmes Malsisë së Madhe.
Por edhe këtu ushtritë turke ndeshën
në qëndresën e malsorëve shqiptarë.
Ekspedita dështoi dhe Sulejman Pasha u detyrua
të kthehej në Shkodër. Në të
njëjtën kohë midis malsorëve shqiptarë
dhe malazezë u bë lidhja për një
luftë të përbashkët kundër
turqve. Kjo lidhje i shkaktoi Turqisë një
telash të papritur, pasi ajo ngriti në këmbë
një ushtri kryengritësish prej 10 mijë
shqiptarësh e malazezësh. Pas orvatjeve
të kota që bëri Sulejman Pasha edhe
më 1687, në pranverën e vitit 1688
Sulltani urdhëroi të gjithë sanxhakbejlerët
e Shqipërisë, Bosnjes dhe Hercegovinës,
të ndihmonin me ushtritë e tyre sanxhakbeun
e Shkodrës. Por edhe kjo ekspeditë përfundoi
me shkatërrimin e ushtrive turke në kalanë
e Medunit, kalaja u çlirua nga malsorët
por venedikasit shpejtuan dhe vunë dorë
mbi të.
Po atë vit Sulejman Pasha u përgatit për
një ekspeditë të re. Për të
organizuar rezistencën, shqiptarët bashkë
me malazezët bënë në muajin maj
1688 një kuvend të përbashkët
në Gradac, ku lidhën besën për
luftë kundër sundimtarëve turq. Ekspedita
turke prej 10 mijë ushtarësh filloi në
të hyrë të verës. Këtë
radhe turqit gjetën qëndresë të
madhe në Kuç. Pas disa veprimesh, malsorët
dijtën ta tërhiqnin ushtrinë turke
deri në Osriniq, dhe aty me një sulm të
furishëm që bënë kundër armiqve
të futur në kurth, korrën një
fitore të shkëlqyer. Pas kësaj disfate,
turqit i ndërprenë ekspeditat kundër
Malsisë së Madhe për 3 vjet.
Më 1690, kryengritja filloi në jug të
Shqipërisë, në krahinën e Himarës.
Himariotët së bashku me një repart
venedikasish që kishin zbarkuar në Ujë
të Ftohtë, në jug të Vlorës,
sulmuan turqit dhe u morën atyre kështjellën
e Kaninës dhe qytetin e Vlorës. Ushtritë
e sanxhakbeut të Vlorës, të ndihmuara
edhe nga ushtritë e sanxhakbeut të Shkodrës,
u bënë një rrethim të fortë
Kaninës dhe Vlorës dhe vetëm pas 6
muaj luftimesh, në pranverën e vitit 1691,
të dy qytetet ranë në duart e tyre.
Venedikasit, para se të dorëzonin Vlorën,
i vunë zjarrin qytetit.
Po atë vit, popujt e shtypur të Ballkanit,
duke marrë shkas nga përparimi i ushtrive
austriake, filluan kryengritjet në masë.
Këto kryengritje lehtësuan përparimin
e shpejtë të ushtrive austriake, të
cilat arritën deri në Shkup, Prizren dhe
Lumë. Me afrimin e ushtrive austriake, kryengritjet
e shqiptarëve në veri morën përsëri
hov. Kryepeshkopi Pjetër Bogdani, shkrimtari
njohur shqiptar, hartoi një projekt për
çlirimin e vendit dhe u përpoq të
hynte në bisedime me austriakët për
realizimin e tij. Por ushtritë austriake nuk
i mbajtën pozitat e përparuara në Ballkan
dhe më 1691 u detyruan të tërhiqeshin
në kufijtë e Hungarisë.
Duke përfituar nga hutimi që shkaktoi
në popujt ballkanikë tërheqja e ushtrive
austriake, sanxhakbeu i Shkodrës, Sulejman Pasha,
kreu po atë vit dy eksipedita kundër malsorëve,
por përsëri orvatjet e tij dështuan.
Vetëm në vjeshtën e vitit 1692 ai mundi
të hynte në Malin e Zi dhe të pushtonte
Zhabiakun e Cetinën që ndodheshin në
duart e malazezëve. Duke u kthyer nga Cetina,
ai provoi të nënshtronte edhe Malsinë
e Madhe, por përsëri nuk pati rezultat.
Pas vitit 1692 ushtritë e kualicionit (Austri,
Venedik, Poloni) me vështirësi po i bënin
ballë sulmeve turke. Me nënshkrimin e "Aleancës
së Shenjtë", në tetor 1696 edhe
Rusia hyri në luftë kundër Turqisë.
Me hyrjen e saj në luftë ushtritë e
koalicionit filluan të korrnin fitore mbi turqit.
Për të ndaluar shkatërrimin e Perandorisë
Otomane, Anglia me Hollandën ndërhynë
pranë Turqisë dhe Austrisë për
t'i dhënë fund luftës. Bisedimet për
paqe filluan më 1698. Me gjithë kundërshtimin
e Rusisë e të Polonisë, të cilat
shikonin te këto bisedime intrigat e Anglisë
e të Hollandës, perandori i Austrisë
i kërkoi paqë Sulltanit. Kështu, më
1699 u nënshkruan traktatet e Karlovacit.
Me traktatet e Karlovacit Austria i zgjeroi kufitë
deri në lumejtë Save e Danub, duke arritur
në portat e Ballkanit. Veç kësaj
ajo shkëputi nga Perandoria Otomane të drejtën
të kishte nën mbrojtje banorët katolikë
të Ballkanit, duke përfshirë edhe popullsinë
katolike të Shqipërisë. Me këtë
Austrisë i krijoheshin mundësitë që
të ndërhynte në çështjet
e Shqipërisë së Veriut. Nga ana tjetër
Rusia me paqen që nënshkroi në Stamboll
më 1700 doli si një fuqi e madhe evropiane.
Prestigji i saj u rrit në popullsitë orthodokse
të Shqipërisë, të cilat shikonin
në Rusinë, për arsye të luftrave
të saj kundër Turqisë, një aleate
dhe mike që u premtonte çlirimin nga robëria
otomane. Pas traktateve të Karlovacit ndikimi
i Venedikut në Shqipëri filloi të binte
gjithnjë e më shumë.
Lëvizjet fshatare në pjesën e parë
të shek. XVIII
Presioni i sanxhakbejlerëve turq për të
zhdukur vatrat e fundit të rezistencës në
malësitë e Mbishkodrës, Mirditës,
Himarës etj. dhe për t'i detyruar malësorët
të paguanin taksat e detyrimet vazhdoi edhe në
shek.XVIII, dhe u bë shkak për shpërthimin
e kryengritjeve të reja. Edhe këto kryengritje,
ndonse më të kufizuara nga ato të shek.
XVII, u lidhën me ngjarjet e mëdha ndërkombëtare
që ndodhën në këtë kohë
në Evropën juglindore me luftat e shteteve
të ndryshme evropiane kundër Turqisë.
Një rol veçanërisht të rëndësishëm
filloi të lozte në shek. X VIII shteti rus,
i cili me luftat e tij kundër Turqisë që
i mbylli rrugën e daljes në Detin e Zi,
u bë faktor i jashtëm i rëndësishëm
për rënjen e Turqisë dhe për çështjen
e çlirimit të popujve ballkanike. Në
luftë kundër Turqisë u krijuan kështu,
sikurse në të gjithë Ballkanin, lidhje
të drejtpërdrejta midis krahinave kryengritëse
të Shqipërisë dhe Rusisë.
Por shpesh herë presioni i sanxhakbejlerëve
kundrejt malsorëve kryhej për t'u shërbyer
interesave personale të vetë feudalëve-sanxhakbejlerë.
Kështu veproi, p.sh. mytesarifi i Shkodrës,
Hydaverdi Pasha, i cili shpërnguli me forcë
më 1700 nga Kelmendi 274 familje dhe i vendosi
në tokat e Peshterit afër Novi-Pazarit (Sërbi)
që ishin kthyer në çifligje prej
familjes së tij. Në vitet e para të
shek. XVIII shpërthyen një varg kryengritjesh
të armatosura të cilat pushtuan pjesën
më të madhe të vendit, që nga
Kurveleshi deri në malësitë e Shkodrës.
Këto kryengritje që vazhduan që nga
viti 1701 deri më 1704, ishin drejtuar kundër
pagimit të taksave shtetërore. Më 1707
pjesa më e madhe e familjeve kelmendase që
u vendosën në Peshter (174 familje me 1362
vete), braktisën çifliqet, dhe pasi kryen
disa luftime kundër forcave turke u kthyen përsëri
në Kelmend duke shpëtuar kështu nga
zgjedha feudale-çifligare. Një kryengritje
tjetër shpërtheu më 1708 në viset
e ulta të Shqipërisë së Mesme
e cila vazhdoi 3 vjet.
Më 1711 në pragun e luftës kundër
Turqisë cari rus Pjetri i I e drejtoi vëmendjen
ndaj popujve të Ballkanit që ndodheshin
në kryengritje, si aleate të tij kundër
Turqisë. Me një manifest Pjetri i ftonte
popullsitë e këtyre vendeve të bashkoheshin
me ushtrinë e tij dhe të luftonin kundër
armikut të përbashkët për pavarësinë
e tyre. Malsorët shqiptarë dhe malazez i
shtuan atehere sulmet kundër tunqve duke ndihmuar
kështu, ushtrine ruse që kishte hyrë
ne Moldavi. Konsujt venedikas e franceze të Durrësit
dëshmojne në raportet e tyre për jehonën
e gjërë që gjeti ky manifest edhe në
viset eShqipërisë së jugut , me gjithë
masat shtypëse që morën sundimtaret
turq. Por ushtria ruse u detyrua të ndalte përparimin
e saj pas disa fitoreve fillestare. Nga ana tjetër
Venediku dhe peshkopi katolik i Tivarit, Viskë
Zmajeviqi, ndërhynë për të ndarë
aleancën e formuar midis, malsorëve katolikë
shqiptare dhe malazezëve orthodoksë nën
hijen e Rusisë, që vinte në rrezik
ndikimin e tyre. Kështu ushtritë turke patën
mundësi të shtypnin këtë kryengritje.
Në një letër të drejtuar më
1715 Pjetri i I u shprehte malsorëve mirënjohjen
për ndihmën e dhënë.
Lufta e re e Austrisë dhe Venedikut kundër
Turqisë më 1716, rethimi i Korfuzit nga
ana e turqve dhe më në fund lëvizjet
e ushtrisë austriake drejt Sërbisë
dhanë rast për kryengritje e reja në
Shqipëri. Veçanërisht të gjalla
qenë këto lëvizje në Himarë,
banorët e së cilës dhanë ndihmë
në mbrojtjen e Korfuzit. me të cilin kishin
lidhje të vjetra. Pas dështimit të
sulmit kundër Korfuzit bejlerbeu i Rumelisë,
Osman Pasha, drejtoi më 1713 një ekspeditë
ndëshkimore të veçantë kundër
Himarës, por pësoi një disfatë
të rëndë. Me marrjen fund të luftës
së Turqi dhe me nënshkrimin e paqes së
Pazharovacit (1739) kryengritjet në Shqipëri
përsëri ranë përkohësisht.
