Ngritja ekonomike e kulturale u pasqyrua
edhe në artin e pikturës shqiptare. Por
megjithatë arti i pikturës, njësoj
si në shekujt e mëparshëm ashtu edhe
tani, u kufizua kryesisht në pikturën kishtare
në pikturimin e kishave ortodokse të Shqipërisë
se jugut dhe të mesme.
Si në gjithë Ballkanin, ashtu edhe në
Shqipëri, gjatë shek. XVIII filloi të
dobësohej monopoli kultural e artistik i Malit
të Shenjtë që ishte bërë,
gjatë dy shekujve të kaluar, ruajtësi
besnik i pikturës tradicionale bizantine. rvatjet
e Malit të Shenjtë për të mbajtur
artin e pikturës në rrugën e tradicionalizmit
e të konservatorizrmit nuk gjenin më përkrahjen
e piktorëve të rij, të cilët,
të lidhur me masat popullore, përpiqeshin
t'i jepnin artit një paraqitje tjetër. Kjo
krijoi kushtet për një kthesë drejt
realizmit në fushën e pikturës. Në
Shqipëri kjo kthesë u duk në shekullin
XVIII dhe është e lidhur me, emrin e piktorit
të shquar, David Selenicës. Në po këtë
rrugë ecën edhe mjaft piktorë të
tjerë, ndonëse këta nuk arritën
dot në shkallën artistike të Davidit.
Ndër këta shquhen bashkëkohëtarët
e tij, Kostandin Shpataraku, si dhe vllezërit
korçarë Kostandi Zografi dhe Athanas Zografi.
Tematika e këtyre piktorëve vazhdoi të
ishte gjthnjë tematika kishtare. Por këta
u larguan shumë nga stili bizantin, nga spiritualizmi,
u dhanë shenjtoreve pamjen që i afrohej
jetës reale. Këta kanë pikturuar shumë
skena martinizimesh të ekzekutuara në mënyre
të theksuar dramatike.
David Selenica, së bashku me dy ndihmësit
e tij pikturoi më 1726 afreskët e altarit
dhe të anijes në bazilikën e Shën-Kollit
të Voskopojës. Kjo bazilike (33 metra e
gjatë, 17 metra e gjerë) e ndërtuar
në vitet 1721-1722, u mbush gati me njëmijë
figura. Krijimtaria artistike e Davidit shquhet nga
kujdesi i artistit për të paraqitur temën
sa me reale, sa më emociomale, sa më njerëzore.
Në afresket e tij çdo gjë është
në lëvizje, bile shpesh herë në
lëvizje të tepruara. Afresket më të
bukura të Davidit mund të konsiderohen "Hierarkët",
"Kryediakon Stefani", "Platitera me
dy kryeëngjëjt", "Kryeëngjëlli
Gabriel, etj., pikturuar në altar. Por punimi
më interesant i David Selenices është
afresku i "Ktitorit", themeluesit të
bazilikës. Me të kemi të parin portret
laik të punuar me frymë realiste, të
marrë nga natyra e gjallë. Eshtë një
afresk prej 2 metsash i gjatë, i pikturuar brënda
bazilikës së Shën-Kollit, pranë
hyrjes. Tema është dhurimi i kishës
që ktitori i bën Shën-Kollit. Ktitori
plak është paraqitur i gjallë, veshur
me xhybe të zezë e gëzof, nën
të me anteri të gjatë dhe të ngjeshur
me brez të kuq sipas zakonit të kohës.
Nën anterinë duket këmisha e bardhë
e gjatë. Në këmbë mban pantofla
shtëpiake kurse në kokë fes, veshje
këto të aristokracisë qytetare shqiptare
të shek. XVIII. Fytyra e tij është
plot jetë.
Një tjetër artist i shquar ishte Kostandin
Shpataraku. Talentin artistik e ushtroi si ikonograf
në pikturimin e ikonostaseve. Sipas nënshkrimit
që ka lënë, qe murg (hjerodiakon) nga
Shpati. Sipas datave që mbajnë veprat e
gjetura deri më sot ka ushtruar një veprimtari
të gjatë, më tepër se 30 vjet,
që nga 1736 deri më 1767 . Ai ka pikturuar
ikonat e ikanostaseve të shumë kishave,
si në Vithkuq, Kavajë, Ardenicë, dhe
në manastirin e Shën-Gjon Vladimirit në
Elbasan që u dogj në mars të vitit
1944. Ikonat më të bukura të Kostandinit
janë "Shen-e-Premtja (Kavajë), "Lindja
e Krishtit", (Ardenicë), "Shën-Gjon
Vladimiri" (Ardenicë).
Kostandin Shpataraku qe edhe një miniaturist
i shquar. Ikonën e Shën-e-Premtes e ka rrethuar
me një varg skenash në miniaturë që
paraqesin martirizimin e saj, skena këto të
punuara shumë hollë. Një rëndësi
të veçantë kanë miniaturat rreth
ikonës së Shën-Gjon Vladimirit. Këto
paraqesin skena nga jeta legjendare e këtij princi
të shek. XI. Në një nga këto skena
është paraqitur princi shqiptar i shek.
XIV, Karl Topia. Karli është pikturuar në
këmbë, veshur me petka princi bizantin,
në kokë mban një kurorë, kurse
në dorë një skeptër të peshkopëve
latinë që bën kontrast me veshjen bizantine.
Vëllezërit Kostandin Zografi dhe Athanas
Zografi qenë gjithashtu piktorë me talent
afreskësh dhe ikonash. Që të dy vëllezërit
punuan së bashku për gati 43 vjet, prej
vitit 1720 deri 1764, ndoshta edhe më vonë.
Gjurmët e veprimtarisë së tyre i ndeshim
në shumë vise të Shqipërisë,
si në Ardenicë (1744), Voskopojë (1745-1750),
Vithikuq (1764) si dhe jashtë Shqipërisë
në Malin e Shenjtë (1783) e gjetkë.
Karakteristika më interesante e dy artistëve
vëllezër ka qenë tendenca e tyre që
t'i vishnin shënjtorët me kostume kombëtare
shqiptare, të cilat për t'ia përshtatur
ikonografisë, kanë qenë të detyruar
aty këtu t'i bizantinizojnë. Tjetër
karakteristikë e tyre ka qenë tendenca për
të dalë nga tematika e ngushtë, tradicionale.
Ata kanë pikturuar tema të rralla të
kishës, të frymëzuara nga Apokalipsi,
fakt ky që provon fantazinë e pasur dhe
kulturën e gjerë të të dy artistëve.
Kulturën e tyre të gjerë e dëshmon
edhe fakti se kanë pikturuar në afresk,
në manastirin e Ardenicës, mjeshtrin durrësak
Joan Kukuzeli, muzikantin e shquar bizantin të
shek. XII. Por me gjithë zotësinë teknike
dhe tonin realist që u kanë dhënë
në shprehje dhe në paraqitje shumë
veprave të tyre, arti i dy piktorëve vëllezër
ka dobësi që vinë duke u shtuar veçanërisht
në periudhën e fundit të veprimtarisë
së tyre. Punimet e tyre në këtë
periudhë janë më të dobëta.
Kjo është periudha kur i gjithë arti
i pikturës kishtare në Shqipëri ishte
në rënie të vazhdueshme.
