Me ngritjen ekonomike të qyteteve
filloi të zhvillohej në të edhe levizja
kulturale. Ajo u përqëndrua kryesisht në
qytetet më të lulëzuara dhe më
të populluara të vendit, më parë
në Berat, Voskopojë, Elbasan, më vonë
në Shkodër, Gjirokastër, Prizren, Tiranë
e gjetkë. Por vazhdimi për një kohë
të gjatë i sundimit turk dhe i copëzimit
feudal-administrativ të vendit, përçarja
më e thellë fetare që erdhi si pasojë
e fushatës së islamizimit dhe e grindjes
midis kishave të dy riteve të krishtera,
bënë që jeta kulturale e shtresave
të ndryshme shoqërore
të zhvillohej në rrugë të ndryshme
sipas krahinave dhe besimeve. Prej shkollave fetare
islame që ishin ngritur në Shqipëri
dhe që frekuentoheshin vetëm prej nxënësish
muslimane ishte forcuar tani një kategori njerëzish
e pajisur vetëm me kulturë orientale. Shkrimtarët
dhe mendimtarët që dolën nga këto
shkolla përdorën në shkrimet e veta
kryesisht gjuhët turqishte, arabishte e persishte.
Ata që ndoqën shkollat greqishte, duke qenë
nën ndikimin e kishës së Lindjes, përdorën
në prodhimin e tyre kultural greqishten, ndërsa
nxënesit që u përgatitën në
shkollat fetare italishte përdorën për
nevojat kulturale e tregtare kryesisht italishten.
Një nga qëndrat më të mëdha
ku u zhvilluar kultura shqiptare-orientale qe Berati.
Në medresetë e shumta të Beratit, të
cilat mbaheshin me fondet e vakufuara të besnikëve
myslimane, nxënësit mësonin turqishten,
arabishten e persishten dhe ishin në gjëndje
të lexonin e të kuptonin librat fetare,
edhe njëkohësisht veprat e letërsisë
artistike të këtyre vendeve. Mjaft nga nxënësit
i vazhdonin pastaj studimet në medresetë
e larta të Stambollit, Bagdadit, Aleksandrisë.
Qysh në pjesën e parë të shek.
XVIII në Berat u formua një elitë intelektuale
dhe një rreth vjershëtarësh, të
cilët në poezitë e tyre turqisht e
arabisht imitonin poetët e letërsisë
arabe e persiane. Ata i këndonin bukurisë,
dashurisë, gëzimit të jetës, pa
hequr dorë nga këngët me përmbajtje
fetare. Në rivalitet me njeri-tjetrin, ata polemizonin
midis tyre me anë vargjesh, të cilat i recitomin
në mbledhje të ndryshme. Por gjuhët
orientate ishin gjithnjë të panjohura për
masat popullore. Kjo solli nevojën e shprehjes
së ndjenjave dhe pikëpamjeve të tyre
në gjuhën shqipe. Lindi kështu një
letërsi shqipe e shkruar në alfabetin turko-arab,
e cila është e ngarkuar me orientalizma
të tepruara dhe të panevojëshme.
Me prodhimin letrar që doli nga rrethi i Beratit,
letërsia shqipe bëri një hap të
madh përpara. Ajo kaloi në letërsinë
laike, me tematikë shoqërore dhe me një
notë realiste. Autorët e kësaj letërsie
qenë vjershëtorë të tipit të
bejtexhijve orientalë. Një nga këta
qe Nezim Frakulla (vdekur më 1760). Nezimi ka
shkruar mjaft poezi turqisht, arabisht e persisht.
Por vepra e tij kryesore është "Divani"
shkruar në shqip, të cilin e përfundoi
para vitit 1738. Nezimi nuk u qëndroi besnik
divaneve orientale, të cilat përmblidhnin
lutje për zotin, hymne për sundimtarin e
vendit, dhe, në pjesën më të madhe,
këngë për dashurinë, për
verën, për gëzimin e jetës dhe
vjersha me përmbajtje filozofike e mistike. Ai
futi në "Divan", veç poezive
të zakonëshme, edhe vjersha me tema shoqërore
nga jeta e vendit, sidomos nga jeta qytetare. Pothuajse
bashkëkohëtar me Nezimin qe Sulejman Naibi
(vdekur më 1772) nga Berati. Edhe ky shkroi një
"Divan,". Vjershat e pakta që njohim
nga Sulejman Naibi, janë plot frymëzim dhe
shije artistike. Ndryshe nga vjershëtarët
e tjerë myslimanë, ai shquhet edhe për
gjuhën e tij të pastër shqipe, pa orientalizma
të tepruara.
Si qendër kulturale Berati ndikoi edhe mbi
qytetet e tjera të Shqipërisë jugore
e qëndrore. Rrugën që çeli Nezim
Frakulla dhe Sulejman Naibi e ndoqën edhe shumë
vjershëtare të tjerë. Po veprat e tyre,
të mbetura në dorëshkrim, në pjesën
më të madhe kanë humbur dhe shumë
pak kanë arritur deri në ditët tona.
Nga fundi i shek. XVIII rrethi i bejtexhinjve shqiptare
u zgjerua dhe më tepër. Nga radhët
e tyre shquhet në mënyre të veçantë
Hasan Zyko Kamberi nga Starja e Kolonjës. Ky
vargëzoi këngë erotike e fetare, shkroi
një mevlud, por rëndësi kanë vjershat
me tematike shoqërore nga jeta shqiptare e shek.
XVIII. Këto vjersha i karakterizon një ton
realist. Në këngën e "Gjerdekut"
kritikon për shembëll zakonin e fejesës
së vajzave pa marrë pëlqimin e tyre.
Në këngën "Trahana" thumbon
me ironi shoqërinë e kohës të
mbushur plot me njerëz të varfër të
cilët për 8 muaj në vit rronin vetëm
me trahana. Në këngën "Paraja"
godet me satirë therëse gjithë strukturën
shoqërore të Perandorisë Otomane. Sulltani,
vezirët, pashallarët, bejlerët si dhe
sheihulislami, myderrizet, myftijtë, e kadilerët,
të gjithë pa përjashtim, shkruan Hasani,
punojnë për para; për para ata janë
gati shpallin luftë dhe t'ia shesin shpirtin
e tyre djallit, për para fetarët janë
gati të sheshin parajsën dhe kadilerë
ta vërtitin ters sheriatin.
