Sukseset që korri Porta e Lartë
në fushatën e viteve 1820-1831, i dhanë
asaj mundësinë të ndërmerrte në
Shqipëri zbatimin e reformave. Një nga masat
e para ishte zëvendësimi i pashallëqeve
me administratën e rregullt shtetërore.
Qysh më 1831 Porta e Lartë suprimoi me
ligje sistemin feudal-ushtarak që në Shqipëri
në fakt ishte çthurur pothuajse krejtësisht
gjatë egzistencës së pashallëqeve.
Megjithatë tirmalijtë dhe zaimët u
lanë përkohësisht në timaret dhe
zeamet tyre deri sa të delnin dispozita të
reja. Por tani ata nuk konsideroheshin më si
më parë, zotërues të tokave të
fshatarëve por vetëm si nëpunës
tagrambledhës dhe më konkretisht si dhjetarë.
Ata tani ishin të ngarkuar të mblidhnin
të dhjetën në emër të shtetit
dhe nga kjo e dhjetë ata kishin të drejtë
të mbanin për vehte, në vënd të
rrogës, një shumë të caktuar ose
një sasi të caktuar drithi, kurse pjesën
tjetër duhej t'ia dorëzonin shtetit. Duke
u konsideruar si nëpunës-dhjetarë,
spahijtë u shkarkuan nga detyrimi ushtarak. Më
vonë, me një dekret tjetër, fëmijët
e spahijve u përjashtuan nga trashëgimi
i këtyre të drejtave. Në këtë
mënyrë mori fund zyrtarisht regjimi i timareve
dhe zeametëve që sundoi në Shqipëri
për katër shekuj (1432-1831) Bashkë
me të mori fund edhe funksioni historik i spahijve
feudalë ushtarakë. Në të njëjtën
kohë Porta filloi të dërgonte në
Shqipëri nëpunës turq ose shqiptarë
të bindur ndaj Stambollit. Këta do të
ushtronin vetëm funksionet civile, kurse funksionet
ushtarake do t'i kryenin oficerët (zabitët)
e karierës që u vendosën në garnizonet
e qyteteve.
Po atë vit përfundoi edhe regjistrimi
i popullsisë së krishterë të Shqipërisë.
Në vënd të xhizes që paguanin
të krishterët e jugut ose haraçit
që paguanin malsorët e veriut, tani ata
ngarkuan me një tribut për çdo shtëpi
siç kishte qenë para vitit 1690. Tani
tributi ishte 40 grosh në vit për çdo,
familje orthodokse dhe 60 grosh për çdo
familje katolike.
Pasi suprimoi pashallëkët, Porta e Lartë
bëri një ndarje të re administrative.
Krahinat në veri të lumit Shkumbin u ndanë
midis sanxhaqeve të Shkodrës, Ohrit, Dibrës,
Prizrenit, Pejës e Prishtinës dhe këto
u përfshinë si dhe më parë në
vilajetin Rumelisë. Sanxhaku i Dukagjinit dhe
i Elbasanit u suprimuan. Viset në jug të
lumit Shkumbin u ndanë midis sanxhaqeve Beratit,
Gjirokastrës dhe Artës dhe këto u përfshinë
në Vilajetin e ri të Janinës që
u krijua në këtë kohë. Këtë
radhë Shqipëria u pjestua midis dy Vilajetëve.
Në krye të çdo sanxhaku qëndron
një mytesarif i veshur me funksione civile dhe
pranë tij komandanti i ushtrisë së
rregulltë, i nizamëve me gradën ferik
(gjeneral divizioni). Çdo sanxhak u nda si
dhe më parë në disa kaza që qeveriseshin
nga një kajmekam dhe në nahije me nga një
mydyrr në krye.
Funksionarët civile dhe ushtarake që u
vendosën në krye të këtyre njësive
administrative ishin në shumicë turq dhe
nuk njihnin as gjuhën shqipe, as gjendjen dhe
zakonet e popullit shqiptar. Duke u mbështetur
kryesisht në fuqinë ushtarake, qeveritarët
turq i shtuan internimet dhe burgimet e njerëzve
me influencë dhe të njerëzve të
tjerë të dyshimtë. Duke qëndruar
vetëm për pak kohë në postet administrative,
ata përpiqeshin të përfitonin sa më
tepër nga posti i tyre për të plaçkitur
me anë ryshfetesh dhe me përdhunë,
me taksa e detyrime arbitrare popullsinë e pambrojtur
dhe të varfëruar. Nga këto veprime,
programi i reformave centralizuese turke e thelloi
edhe më tepër pakënaqësinë
e popullsisë shqiptare.
Por, me gjithë përpjekjet e Stambollit,
autoriteti i qeverisë qendrore nuk mundi të
vendosej në tërë vëndin. Porta
e Lartë nuk ishte në gjendje jashtë
qyteteve as të vilte taksat, as të mblidhte
rekrutët, as të ushtronte të drejtën
e gjyqit.
Në përpjekjet e veta për të
vendosur pushtetin qendror, Porta e Lartë pati
edhe përkrahjen e atyre çifligarëve
që synonin t'i shfrytëzonin reformat turke
për të përforcuar pozitat e veta feudale
dhe për të rritur pronat çifigare.
Reformat u përkrahën giithashtu nga tregëtarët
e mëdhenj sipërmarrës e fajdexhij të
lidhur me tregun e të interesuar për zhdukjen
e kufijve të pashallëqeve dhe vendosjen
e një administrate të rregullt shtetërore.
Megjithkëtë, Porta e Lartë kishte
përballë saj në Shqipëri forca
të mëdha kundërshtare. Në krye
të këtyre forcave qëndronin oxhaqet
e vjetra dhe derebejtë e panënshtruar që
ndodheshin akoma në Shqipëri ose ishin aratisur
jashtë vendit qysh nga masakra e Manastirit.
Armiq të reformave ishin edhe spahijtë e
pakënaqur nga xhveshia e funksioneve tradicionale.
Por masën e kundërshtarëve e përbënin
fshatarët mbi kurrizin e të cilëve
po shtohej shtypja dhe shfrytëzimi, e përbënin
malsorët që shikonin te përforcimi
i pushtetit centralizues turk fundin e privilegjeve
të vjetra. Më në fund edhe zejtarët
me vegjëlinë qytetare ishin të pakënaqur
nga reformat pasi këto po ia hapnin edhe më
tepër shtegun regjimit të korrupsionit dhe
të arbitraritetit të nëpunësve.
Kundër Portës së Lartë qëndronin
gjithnjë armiqtë e vjetër të Turqisë,
popullsitë e krishtera, të përbuzura
dhe të shtypura. Veç këtyre, kundër
pushtetit qëndror otoman kishin hyrë në
luftë edhe bektashijtë, të cilët
po persekutoheshin me egërsi nga Porta e Lartë
për lidhjet që kishin me jeniçerët.
Bektashizmi, për hir të propagandës
armiqësore që zhvillonte kundër Portës
së Lartë, të tolerancës ndaj feve
të tjera dhe të dallimit që bënte
midis islamizmit dhe kombësisë, u përhap
me shpejtësi në radhët e popullsisë
myslimane të Shqipërisë.
