Naim Frashëri është
poeti i parë shqiptar që i kushton kujdes
të veçantë poezisë filozofike
dhe mund të quhet themeluesi i saj në poezinë
shqiptare.
Ai ka shkruar një numër të dukshëm
vjershash filozofike, të përfshira në
vëllimet poetike "Vjersha për mësonjëtoret
e para", "Lulet e verës", "Parajsa
dhe fjala fluturake" dhe në përmbledhjen
në gjuhën persishte "Tehajylat"
(Ëndërrimet).
Në këto lirika Naimi shpesh shtron pyetje
të tilla të karakterit filozofik: C'është
natyra? Cilat janë ligjet e saj? Ku është
fillimi e ku është fundi i saj? Cili është
vendi i njeriut në të?
Këtë etje për të përsiatur
për gjithçka poeti e shpreh edhe me vargje:
Mendja ime, që s'gjen prehje, bën kërkime
dhe rropatet me aq pyetje-e-mërmërime:
Kush? pse? Çfarë? ku e kur? e si e sa?
("Ëndërrimet")
Naimin e habit dhe njëkohësisht e mrekullon
gjithësia, pambarimësia e saj: Toka dhe
Dielli, yjet, ndërrimet e stinëve, deti,
era, lumi, rrufeja, njeriu, lulet, zogjtë, bagëtia,
gjithçka. Poeti mendimtar e sheh gjithësinë
si një libër të hapur të cilin
njeriu vazhdimisht përpiqet ta lexojë, sepse
kështu do të gjejë kuptimin e botës.
Kjo pafundësi dukurish e mahnit dhe e gëzon
poetin, jo vetëm sepse me to është
e lidhur jeta e njeriut, por edhe pse në qënien
dhe në rendin e tyre ai sheh shprehjen e ligjeve
absolute, sheh mishërimin e perëndisë.
Këtë koncept panteist e vumë në
dukje edhe te "Lulet e verës".
Një trup është gjithësia
Dhe të sosur s'ka gjëkundi,
më çdo an' është perëndia,
një det që s'i gjendet fundi.
("Gjithësia", "Vjersha për
mësonjëtoret").
Botëkuptimi i Naimit në lirikat filozofike
shpesh është kontradiktor. Mbasi pohon pafundësinë
e gjithësisë, Naimi thotë:
Gjë s'humbet, as pakësohet
edhe sërish nukë shtohet:
çdo q'është përsëritet.
("E vërteta", - "Vjersha për
mësonjëtoret")
Një nga mendimet më të rëndësishme
të Naimit është ai që lidhet me
njohjen njerëzore. Ai mendonte se njeriu është
në gjendje, me forcën e arsyes, të
depërtojë në të fshehtat e natyrës,
të njohë ligjet e saj, ta përdorë
natyrën për nevojat e tij, pra, të
bëhet gjithnjë e më tepër zot
i saj, me anë të njohjes shkencore. Sipas
tij, duke njohur natyrën, njeriu njeh krijuesin
e saj, zotin:
Është në shesh Perëndia,
i verbëri s'mund ta shohë,
ajo është gjithësia,
i dituri mund ta njohë.
("Perëndia" - "Lulet e verës")
Duhet theksuar se problemet e gjithësisë,
të natyrës etj., asnjëherë, Naimi
nuk i pa të shkëputura nga njeriu, nga vendi
i tij në botë, nga fati i tij. Naimi e vlerëson
shumë lart njeriun. Si panteist, poeti mendon
se shfaqja më e përsosur e hyjnisë
në jetë është vetë njeriu.
Njeriu, sipas Naimit, është qëllimi
dhe arritja më e lartë e krijimtarisë
hyjnore, është trajta e shfaqjes më
të epërme, sepse është krijesë
me ndërgjegjje e moral. Prej këtij lind
edhe ai humanizëm i thellë, ai respekt e
dashuri e pakufishme për njeriun.
S'ka më të lartë në jetë
nga njeriu, q'është i vërtetë.
("E vërteta" - "Vjersha për
mësonjëtoret")
Naimi mendon se njerëzit vërtet vdesin,
por si gjini janë të pavdekshëm, janë
të përjetshëm. Duke u kthyer sërish
te gjithësia, ata rilindin sërish te breznitë
që përsëriten pa fund.
Botëkuptimi i Naimit është sintezë
origjinale mbi bazën e panteizmit dhe ka prirje
të dukshme përparimtare.
