Vepra e Naimit shprehu në mënyrë
të plotë e me forcë artistike idealet
më të përparuara të Rilindjes,
idetë patriotike, demokratike e iluministe që
do ta udhëhiqnin shoqërinë shqiptare
për të dalë nga errësira mesjetare
në dritën e lirisë e të përparimit.
Poet e mendimtar, Naimi qëndroi me dinjitet në
lartësinë e këtyre kërkesave historike.
Tipari kryesor, ajo që përbën thelbin
e gjithë krijimtarisë së Naimit, është
patriotizmi. Gjithçka në veprën e
tij lidhet me atdheun, me dashurinë e pakufishme
për të, për gjuhën, për popullin,
për historinë e për gjithçka
shqiptare, me detyrën për t'i shërbyer
atdheut me devotshmërinë më të
lartë. Vargjet më të bukura poetit
ia frymëzoi pikërisht ky atdhetarizëm
i flaktë.
Çlirimi i Shqipërisë nga zgjedha
osmane ishte një nga idealet më të
larta të Naimit. Për të arritur këtë,
poeti hedh idenë e bashkimit të gjithë
shqipëtarëve, si kusht për çlirimin
dhe përparimin e tij. Veçanërisht
te "Historia e Skënderbeut", poeti
pohon se liria mund të vijë vetëm me
anë të luftës së armatosur kundër
pushtuesit.
Besimi i Naimit në të ardhmen e Shqipërisë
së lirë është i madh. Ai mendon
se populli ynë, me virtyte të çmuara
e me tradita luftarake i ka të gjitha të
drejtat të jetojë i lirë. Naimi shpreson
se kjo liri do të jetë pak a shumë
e shpejtë.
Naimi pati pikëpamje demokratike të përparuara
për kohën. Ai mendonte që njeriu lind
i lirë. Kulti i lirisë së njeriut përshkon
gjithë veprën e tij, ndonëse në
kushtet e atëhershme ai tingëllonte abstrakt.
Admirues i Revolucionit Francez dhe i ideologëve
të tij, Naimi ëndërronte një Shqipëri
të lirë dhe demokratike, sipas tipit të
demokracive borgjeze të kulturuar e të emancipuar.
Edhe Naimi, ashtu si Samiu, ishte për republikën
dhe nuk e pranonte formën e monarkisë.
Ai gjithashtu ishte për barazinë midis burrit
dhe gruas dhe për të drejtën e arsimimit
të të dyve.
Botëkuptimi i naimit u kultivua në klimën
e kërkesave për një Shqipëri që
do të hynte në një epokë të
re historike, që do të qytetërohej
e kulturohej. Natyrisht, koha kur jetoi poeti, la
gjurmët e veta në botëkuptimin e tij,
i cili nuk mundi t'u shpëtonte edhe kundërshtive.
Naimi ishte iluminist, dhe kishte besim të madh
në rolin që luajnë shkenca dhe dija
për zhvillimin e shoqërisë. Ai çmonte
tepër iluministët francezë, Volterin,
Rusonë, e të tjerët. Sidomos në
veprat diturake ai pranoi dhe propogandoi edhe disa
arritje të shkencës së kohës,
si teorinë e Darvinit për prejardhjen e
qenieve të gjalla, teorine e Kantit e të
Laplasit për origjinën diellore të
tokës etj. Por në thelb, veçanërisht
në veprat poetike, ai pranon qënien e një
fuqie të mbinatyrshme. Megjithatë, idealizmi
i Naimit u shfaq në formën e panteizmit.
Ai e mendon zotin të shtrirë kudo, te njeriu
dhe te natyra. Si patriot e iluminist, ai ishte kundër
përçarjes fetaredhe kombësinë
e vinte mbi fenë, ashtu si edhe rilindësit
e tjerë.
Naim Frashëri, si figura qëndrore e letërsisë
së Rilindjes, krijoi një traditë të
re, që u ndoq nga shumë shkrimtarë
të tjerë, dhe u bë themeluesja e letërsisë
sonë të re kombëtare.
