Këngët legjendare të
rinjohjes. Tema e rinjohjes është shúmë
e lashtë, shumë e njohur dhe përdorur
në mbarë folklorin dhe në letërsinë
e kultivuar. E hasim te autorë të vjetër
si Homeri (Odisea), Plauti (Menehmet), Molieri (Kopraci);
te autorë më të rinj, si Dikens, Dumas,
Çajupi etj. Në folklor ajo haset dëndur
si në përrana ashtu edhe në këngët
legjendare. Siç e thamë edhe me lart dallohen
disa lloje këngësh legjendare me këtë
temë: rinjohja midis burrit e gruas, rinjohja
e vëllait me motrën dhe rinjohja e vëllait
me vëllanë. Ç'rrethana kanë
shkaktuar në humbjen e pastaj kthimin e njerëzve
pranë njeri-tjetrit? Është e lehtë
t'i përgjigjesh kësaj pyetjeje duke pasur
parasysh kohët e tjetra dhe mjetet e pakta e
të ngadalta të komunikimit. Sot, në
kohën tonë, distancat janë shkurtuar,
falë mjeteve të shpejta të komunikimit.
Por në antikitet udhëtimet dhe siguria e
tyre ishin gjëra shumë primitive dhe krejt
të pasigurta. Mjafton të thuhet këtu
se, p.sh. Odiseut iu desh për të ardhur
nga Troja deri në Itakë një periudhë
që zgjati thuajse 20 vjet! Po kështu edhe
Eneas udhëtimi i zgjati me vite dhe, ashtu si
dhe Odiseut, varka e tij që përherë
në mëshirë të erërave dhe
të tallazeve të detit që e degdisën
nga Troja në Afrikë, nga Afrika në
ishuj të Mesdheut për ta përplasur
më në fund në brigjet e Italisë!
Për ketë arsye ishte fare e lehtë që
të humbisje gjatë udhëtimesh.
Edhe në këngët tona legjendare haset
një dukuri e tillë megjithatë ky lidhet
zakonisht me luftrat e kryera larg vendit.
Rinjohja e burrit me gruan. Një nga arsyet kryesore
të largimit të burrit është vajtja
e tij në luftë. Me këtë subjekt,
gjejmë në folklorin tonë dy variante
kryesore: variantin arbëresh (Kostandini i vogëlith)
mbledhur për herë të parë e botuar
në Dorëshkrimin e Kieutit (1737) dhe rimbledhur
e botuar më pas nga Kamarda, De Rada etj. në
të cilin hasim një ambient mesjetar të
krishterë; varianti që është mbledhur
në Shqipëri (në Toskëri me emrin
Ymer Ago, në Gegëri me emrin Aga Ymeri)
është i islamizuar. Është një
nga këngët më të bukura te shqiptarët
e Italisë, ku ka marrë edhe një karakter
ritual dhe këndohet në dasma si kënga
e besnikërisë së gruas. Mjaft studiues,
midis të cilëve Kamarda dhe Çabej,
kanë parë te ngjarjet e kësaj kënge
mitin e Odiseut të Homerit, që vjen në
Itakë dhe gjen të shoqen,
Penelopin, të rrethuar prej burrash të tjerë.
Kjo hipotezë është aq më e besueshme
kur të kemi parasysh se miti i Odiseut është
lokalizuar në Greqinë Veriore, në Itakë,
që është shumë afër Shqipërisë.
Një motiv tjetër i përbashkët
midis Odiseut dhe Ymer Agos (Kostandinit) është
edhe kjo se heroi që kthehet, njihet rishtas
nga e shoqja nga një shenjë që ka në
trup. Kënga është shumë e përhapur,
siç e thamë, në Shqipëri, ku
e gjejmë në Malësinë e Veriut,
në Shkodër, në Kukës, në
Dibër, në Shqipëri të Mesme dhe
në shumicën e krahinave të Jugut. Megjithatë
duhet thënë se subjekti i saj gjendet edhe
në këngë të popujve të tjerë
të Ballkanit, ashtu si haset edhe në një
bilinë ruse (Bilina e Dobrinias) dhe në
folklorin e Kaukazit, te përralla e Ashik Keribit.
Struktura e përbashkët, pra arketipi struktural
i të gjitha varianteve, është pak a
shumë ky: heroi (Kostandini apo Ymer Agoja) rri
vetëm tri ditë me nusen, se thërritet
në ushtri. E shoqja betohet se do ta presë
deri sa të mbushen nëntë vjet. Heroi
shkon në luftë, atje i vritet kali dhe zihet
rob (nga krajl Marku në Veri, nga mbreti i Spanjës
në Jug). Kur kalojnë nëntë vjet,
ai e kupton (në disa variante sheh ëndërr
të shoqen që rimartohet) se ka kaluar afati
dhe atëhere trishtohet. Vajza e mbretit preket
dhe i lyp të atit që ta lejojë të
takojë të shoqen. Heroi vjen pikërisht
jo vetëm ditën, por edhe çastin kur
e shoqja po vë kurorë me një tjetër.
Ai ndërhyn dhe e shoqja e njeh nga një shenjë
e veçantë që ka në trup. Thotë
ajo: "Të keqen e atij nishani/Merr'e hipmë
në vithe kali./Udh'e mbar'o krushq bujarë,/
s'unë gjeta short'n e parë/dhe hatëri
të mos u jesë,/se u jap një time mbesë."
Variantet e Shqipërisë Jugut janë më
të shkurtra dhe disi sintetike e skematike, ndonëse
krijojnë atmosferën mesjetare me mjaft efekt.
Variantet e Shqipërisë së Veriut janë
më të përpunuara, me dialogë të
goditur pra me një fantazi më zhvilluar.
Nganjëherë ndonjë nga variantet është
integruar në cklin e Kreshnikëve.
Përsa i përket variantit arbëresh,
ai paraqitet mjaft i spikatur sidomos në plazmimin
e atmosferës mesjetare. De Rada na përshkruan
dhe vallen që e shoqëron këtë
këngë nëpër dasma. Çohen
të ftuarit, thotë ai, dhe burrat rreshtohen
anash, gratë vendosen në mes dhe ndërsa
kënga vazhdon e vallëzohet, numri i pjesëmarrësve
shtohet, sidomos numri i të rinjve. Në variantet
e arbëreshëve nuk përmendet asnjë
emër për pretendentin e dytë të
nuses, kurse në variantet që këndohen
në Shqipëri ai quhet, sipas vendeve, Selim
Begu në Tropojë, Veli Pasha në Shkodër,
Jasman Daka në Malësinë e Veriut, Asllan
Begu në Dibër dhe Ali Pasha në Jug.
Është e vështirë të përcaktosh
se për ç'luftë bëhet fjalë
e në të cilën ka marrë pjesë
heroi, megjithatë të përmendurit e
Ulqinit dhe të Spanjës, lundrimi nëpër
det etj. të bëjnë të mendosh se
mund të kemi gjurmë të betejave detare
të zhvilluara në Mesdhe në shekujt
XVI e XVII midis Turqisë dhe Spanjës. Megjithatë,
kjo vjen përsa u përket varianteve më
të reja, mbasi motivi i rinjohjes, është
më i vjetër dhe si i tillë, haset në
shtresa më të hershme të këngës.
Kjo vjetërsi e kësaj kënge dëshmohet
nga ana formale edhe nga fakti që variantet e
arbëreshëve janë pa rimë dhe me
një vargëzim më të lashtë.
