Me pushtimin e Shqipërisë
feudalët turq u interesuan në fillim vetëm
për ato ndërtime që plotësonin
nevojat e tyre ushtarake, për ndërtimin
ose rindërtimin e kalave, urave, etj., si dhe
për nevojat e kultit të tyre Islam për
ndërtimin e xhamive, teqeve, tyrbeve, etj. Turqit
nuk sollën me vehte ndonjë stil të
veçantë në arkitekturë. Në
ndërtimet e tyre të para ata futën
në përdorim teknikën, stilin dhe elementet
arkitektonike që gjetën në vendet e
pushtuara, të cilat i përvehtësuan
me anën e mjeshtërve vendës. Këtë
na e tregon kalaja e Elbasanit, kalaja e parë
e ndërtuar nga turqit në Shqipëri mbi
themelet e një kalaje të vjetër (1466)
teknika dhe stili i saj nuk kanë ndonjë
ndryshim të madh nga teknika dhe stili i kalave
të tjera mesjetare paraturke.
Qysh në fillim të sundimit të tyre
turqit i kushtuan kujdes të veçantë
faltoreve islame. Edhe sot qëndrojnë në
këmbë disa nga xhamitë e ndërtuara
qysh në shek. XV (Xhamia Mbret në Elbasan,
xhamia e Bajazidit të II në Berat, Xhamia
e Imrahorit në Korçë). Por edhe në
këto faltore turqit futën pak elemente të
reja. Kubeja qendrore e xhamisë dhe shtyllat
e sofasë janë një përvetësim
i kubesë dhe shtyllave të kishave bizantine
në Shqipëri.
Lidhur me kultin e tyre, turqit përhapën
gjithashtu tipin e mauzoleut oriental, tyrben, e cila
qe diçka e re, kurse banjat publike që
i ndërtuan në qytete s'ishin gjë tjetër
veçse vazhdim i traditës bizantine. Si
tyrbet edhe banjat janë shumë të thjeshta,
pa as ndonjë dekoracion. Edhe urat, në përgjithësi,
nga pikëpamja e teknikës dhe e stilit nuk
kanë ndonjë ndryshim nga urat e vjetra.
Ato u ndërtuan si gjithë veprat e tjera,
prej mjeshtërve muratorëve vendës.
Në ndërtimin e shtëpive të thjeshta
popullore përgjithësisht u ruajtën
traditat shqiptare të vjetra. Stili turk-oriental
duket se nuk u përhap gjatë këtyre
dy shekujve në Shqipëri. Nga pikëpamja
arkitektonike, shtëpitë e ndërtuara
gjatë kësaj kohe janë të thjeshta.
Vetëm feudalët filluan të ndërtonin,
gjatë shek. XVII, saraje të bukura të
kushtueshme.
Shek. XVI ka qenë një nga shekujt më
të varfër përsa i përket ndërtimit
të faltoreve të krishtera, pasi sundimtarët
turq ndaluan ndërtimin e kishave dhe manastireve
të reja. Nëpër fshatra të largëta,
ku nuk ndihej dora e autoriteteve feudale turke, mund
të jetë ndërtuar ndonjë kapele
e parëndësishme nga pikëpamja arkitektonike.
Por gjatë shek. XVII filluan të ndërtoheshin
përsëri një numur faltoresh të
krishtera në Shqipëri. Gjysma e parë
e këtij shekulli karakterizohet me ndërtimin
e faltoreve me kube sipas traditës së vjetër
të stilit bizantin por edhe me ndikime perëndimore
(kisha e Fjetjes së Shën-Mërisë
në manastirin Goranxi afër Gjirokastrës
me kube të stilit gjysëm-gook ndërtuar
me 1600). Më vonë, nga gjysma e dytë
e këtij shekulli, ndryshoi stili arkitetonik
në ndërtimin e faltoreve të krishtera.
Ato nuk janë me stilit bizantin, në formë
kryqi me kube që duket mbi çatinë,
por të stilit bazilikal, në formë katërkëndësh
këndrëjtë të ndarë në
drejtimin gjatësor të tyre me shtylla me
tri anije, me kube hemisferike të mbuluar nga
çatia për të mos u dukur nga jashtë
dhe me një ose tri gungore (absida) nga lindja.
Largimi nga tradita vjetër e stilit bizantin
me kube dhe me stolisjet e tjera nga jashtë dhe
përdorimi i stilit bazilikal, i cili nga pamja
e jashtme paraqitet i thjeshtë dhe u ngjet shtëpive
të zakonëshme, u shkaktua nga nevoja që
këto faltore të mos u binin në sy turqve
fanatikë.
Në krahinat e Shqipërisë së
veriut, për shkak të varfërimit të
vazhdueshëm dhe të trazirave të shpeshta,
vendin e kishave dhe të katedrave të mëparëshme
të rrënuara e zunë kishat ose kapelat
e thjeshta si dhe altarët e varfëra të
vendosura në vende të hapura, pa asnjë
vlerë artistike dhe arkitektonike.
