Kryengritjet e mëdha që ndodhën
gjatë shek. XVI dhe në pjesën e parë
të shek. XVII treguan se një rol jo të
vogël në furinë dhe gjërësine
e tyre luante edhe ndjenja fetare e krishterë.
Këto kryengritje, në të cilat merrnin
pjesë edhe priftërinjtë dhe prelatët,
e të dy kishave të krishtera dhe të
cilat ishin në kontakt të vazhdueshëm
me shtetet e krishtera të Evropës, ishin
një burim i përhershëm shqetësimesh
për turqit dhe një rrezik i përhershëm
për garnizonet e tyre ushtarake në Shqipëri.
Për t'i prerë hovin qëndresës
së vazhdueshme, qeveritarët turq, krahas
ekspeditave ushtarake, ndërmorën nga fundi
i shek. XVI. fushatën sistematike për islamizimin
në masë të shqiptarëve. Kjo fushatë
vazhdoi gjatë gjithë shek. XVII. Qëllimi
i tyre ishte të krijonin në Shqipëri
një masë të konsiderueshme banorësht
myslimane të lidhur ideologjikisht me fatet e
Perandorisë Otomane për të zbatuar
tani në shkallë të gjërë
dhe më lehtë politikën e mëparëshme
të kthimit të Shqipërisë në
një shtojcë të makinës luftarake
të Turqisë duke rekrutuar shqiptarët
në masë në radhët e ushtrisë
së tyre. Me anën e islamizimit turqit synonin
gjithashtu të siguronin qetësinë e
garnizoneve ushtarake dhe mbillnin përçarjen
fetare në radhët e shqiptarëve.
Në fushatën e islamizimit turqit përfituan
nga tronditja që kishin pësuar kishat e
të dy riteve të krishtera në Shqipëri
në shek. XVI-XVII. Për shkak të persekutimeve
turke disiplina kishtare këtu ishte çthurur
fare. Përgatitja teologjike e klerit të
të dy riteve ishte jashtëzakonisht e ulët.
Numri i priftërijve katolike e orthodokse ishte
aq i pakët sa fshatra të tëra për
dhjetra vjet me radhë nuk dëgjonin në
faltoret e tyre asnjë ceremoni kishtare dhe nuk
kryenin asnjë shart tjetër fetar.
Si mjet shtrëngese për t'i detyruar shqiptarët
të rroknin fenë e Muhametit, krahas diskriminimit
fetar në jetën shoqërore turqit përdorën
edhe politiken e diskriminimit më të theksuar
në lëmin fiskal. Nga taksat që u përdorën
për këtë qëllim, vendin kryesor
e zuri tributi i xhizës. Nga fundi shek. XVI
turqit bënë diferencime të mëdha
në masën e xhizës. Ata e shtuan xhizën
sipas sanxhaqeve dhe kategorisë së banorëve.
Në fillim të shek. XVI, xhizja e zimnive
shqiptare ishte njësoj si në gjithe Rumelinë,
40-50 akçe në vit për shtëpi,
kurse në fillim të shek. XVII, ndërsa
në sanxhaqet e ndryshme të Rumelisë
ose qëndroi në atë masë ose u
rrit në përpjestime të vogla, në
Shqipëri, veçanërisht në krahinat
e jugut, xhizja së bashku me shtojcat (miri-gulamijen,
djetet e nëpunësit xhizjedar) arriti, për
shëmbëll në sanxhakun e Vlorës,
në 305 akçe në vit për shtëpi.
Në mes të shek. XVII, kur fushata e islamizimit
ishte në kulmin e vet, xhizja me shtojcat arriti
në sanxhakun e Vlorës për shumicën
e popullsisë së krishterë në 325
akçe në vit kurse për pjesën
tjetër në 355 akçe në vit. Megjithatë
në këtë sanxhak kishte akoma 10.741
familje të krishtera që i kishin rezistuar
presionit turk. Atëhere qeveria e Stambollit
e ngarkoi disa vjet më vonë xhizjedarin
e vet të nxirte nga 10% e këtyre familjeve
xhizen e rëndë prej 780 akçesh për
shtëpi, nga 80% e familjeve 390 akçe dhe
nga pjesa tjetër xhizen më të ulët,
prej 195 akçesh për shtëpi. Kështu,
të paktën pjesa që ngarkohej me xhizen
e rëndë, nuk mund të përballonte
pagesën e saj, e cila vinte duke u shtuar dhe
kërkohej në grosh flori, prandaj detyrohej
të kthehej në fenë islame.
Në krahinat e Shqipërisë së
veriut tributi i xhizes u kërkua jo për
çdo shtëpi, por për çdo fshat.
Në rast se një familje kthehej në fenë
myslimane, ajo çlirohej nga pagesa e xhizes
dhe kjo pagesë rëndonte mbi familjet e tjera
që mbeteshin në fenë e krishtere deri
sa të bëheshin regjistrime të reja.
Me gjithë rezistencën e gjatë që
i bënë presionit fiskal turk, masa të
tëra shqiptarësh u detyruan më në
fund të ktheheshin myslimanë. Rreth mesit
të shek. XV shumica e fshatarëve në
viset e Shqipërisë së ulët dhe
në luginat e brendëshme pothuajse ishin
islamizuar. Gjatë gjysmës së dytë
të atij shekulli filloi përhapja e islamizmit
edhe në disa fshatra të krahinave malore,
më tepër në Shqipërinë e
mesme, ku islamizmi pothuajse përfshiu gjithë
masën fshatare, më pak në Shqipërinë
e jugut, dhe shumë më pak akoma në
Shqipërnë e veriut. Në përfundim
të kësaj fushate afërsisht dy dy të
tretat e popullsisë shqipëtare ishin islamizuar.
Duhe u kthye në myslimane vetëm për
të shpëtuar nga shfrytëzimi dhe përdhunitë
e turqve, ndërgjegja fetare islame te shqiptarët
në shek. XVII-XVIII ishte akoma e përciptë.
Për një kohë të gjatë shqiptarët
myslimane frekuentonin akoma kishat tyre dhe kryenin
fshehurazi shartet fetare të krishtera. Në
mjaft raste nga një familje kthehej mysliman
vetem kreu i shtëpisë, ai që përfaqësonte
familjen përpara-autoriteteve turke. Krahina
të tëra u kthyen formalisht myslimanë,
duke qëndruar për mjaft kohë të
krishterë të fshehur. Këta zakonisht
kishin dy emra, një mysliman për marrëdhëniet
me turqit dhe një të krishterë, për
marrëdhëniet brënda fshatit. Por numri
i tyre me kohë erdhi duke u pakësuar (gjurmët
e tyre sot shihen vetëm në krahinën
e Shpatit të Elbasanit dhe në malsinë
e Tropojës). Në krahinat malore, ku turqit
nuk ushtronim një autoritet të fortë,
popullsia i bëri ballë më me lehtësi
presionit të islamizimit dhe e ruajti fenë
e mëparëshme.
Kjo fushatë vazhdoi deri në fund të
shek. XVII. Më 1690, kur pjesa më e madhe
e popullsisë shqiptare ishte myslimane, turqit
e zbutën politiken e diskriminimit fetar. Xhizja,
e cila më parë merrej për shtepi, tani
caktohej për frymë. Masa e saj u ul në
nivelin e mëparshëm. Si rrjedhim, edhe rastet
e kthimit të zimnive shqiptarë në myslimane
u bënë të ralla.
