Sundimtarët turq shpallën
qytete (shehër) të gjitha qëndrat e
sanxhaqeve dhe disa nga qëndrat e kazave kryesore,
të cilat nuk u shpallën as timare as zeamete.
Këto qytete u shpallën edhe qëndra
tregu lokale. Banorët e rregjistruar në
këto qëndra u konsideruan si më parë
sheherlij (qytetare) dhe jo raja, pasi këta nuk
ishin të përfshirë në regjimin
e timarëve. Sheherlijtë paguanin gjithashtu
një varg taksash të ndryshme. Një nga
taksat më të rëndësishme ishte
taksa e pazarit e cila merrej mbi çdo shitblerje
që kryhej në treg dhe shkonte në dobi
të sanxhakbeut. Qytetarët paguanin vergjinë
për pronat që kishin, yshyrin në se
kishin ekonomi bujqësore dhe ispenxhën për
çdo familje njësoj si dhe fshatarët.
Dënimin për fajet e krimet që kryente
qytetari duhej ta shlyente me gjobën e nijabetit.
Të gjitha këto taksa në qëndrat
e sanxhaqeve i merrte sanxhakbeu kurse në ato
të kazave ndaheshin midis sanxhakbeut dhe myteselimit.
Timare dhe zeamete, nijabeti ndahej përgjysmë
me spahiun. Qytetarët paguanin edhe ata arpallëkun.
Veç këtyre qytetarët e krishterë,
si dhe fshatarët, paguanin xhizen.
Por në fillim të shek. X VI qytetet e
Shqipërisë nuk e kishin marrë akoma
vehten nga rrënimi që pësuan në
shek. XV. Ato kishin shumë pak banorë, sa
dhe fshatrat e zakonëshme. Vlora qyteti më
i madh i Shqipërisë, nuk kishte veçse
4 mijë banorë. Bile më tepër se
gjysma e popullësisë së saj përbëhej
nga çifutë (528 familje), të emigruar
nga Spanja, të cilët ishin vendosur aty
prej qeveritarëve turq. Nga qytetet e tjera,
Berati kishtë vetëm 572 familje, kurse Kruja,
kryeqyteti i dikurshëm i shtetit shqiptar, dhe
Gjirokastra, kryeqëndra e sanxhakut të mëparëshëm
të Shqipërisë, kishin secila nga 150
shtëpi. Përveç feudalëve dhe
funksionareve të administratës shumicën
e madhe të popullsisë së qyteteve e
përbënin akoma banorët e krishterë.
Gjatë shek. XVI, me gjithë stabilizimin
e pushtetit turk, qytetet e Shqipërise u rritën
shumë ngadalë për shkak të karakterit
natyror që mbisundonte në ekonominë
e fshatarëve. Vetëm nga pjesa e fundit e
këtij shekulli, kur filloi të rimëkëmbej
bujqësia, filluan edhe qytetet të rimëkëmbeshin
si qendra ekonomike. Veçanërisht në
qëndrat e sanxhaqeve u grumbulluan zejtarë
e tregëtarë. Në fund të shek.
XVI qëndra më e rëndësishme ekonomike
tregëtare vazhdonte të ishte Vlora. Në
skelën e Vlorës tani vinin prodhime të
ndryshme nga vëndet e Evropës si pëlhura
pambuku e mendafshi, cohë leshi e kadifeje, stolira
prej floriri e argjendi, prodhime lëkure, sixhade,
etj. Të cilat shpërndaheshin pastaj në
qytetet e tjera të vendit. Nga Vlora eksportoheshin
prodhime bujqësore, veç tyre edhe kripë
e serë. Qytetet e tjera kishin gjithnjë
një numër të kufizuar banorësh.
Veç Elbasanit që kishte rreth një
mijë shtëpi, në fund të shek.
XVI Berati kishte 710 shtëpi, Shkodra afërsisht
400 shtëpi, Gjirokastra 380 shtëpi.
Mëkëmbja dhe zhvillimi i mëtejshëm
i qyteteve u krye me ritme të shpejta veçanërisht
gjatë shek. XVII kur filloi të çthurej
ekonomia natyrore e fshatarëve dhe krahas me
të edhe sistemi feudal-ushtarak otoman. Sipas
përshkrimeve të hollësishme që
na ka dhënë udhëtari dhe funksionari
i njohur turk. Evlia Çelebiu i cili e ka vizituar
dy herë Shqipërinë në vitet 60-70
të shek. XVII, shkalla e zhvillimit të qyteteve
në çerekun e tretë të këtij
shekulli ishte ndryshuar rrënjësisht. Në
këtë kohë qyteti më i madh i Shqipërisë
ishte bërë Berati me 5 mijë shtëpi
të ndara në 30 lagje. Këtu e kishte
vendosur tani selinë e vet edhe sanxhakbeu i
Vlorës. Qytete të tjera të rëndësishme
ishin Elbasani me më tepër se 2 mijë
shtëpi të ndara në 28 lagje. Gjirokastra
me afërsisht 2 mijë shtëpi të
ndara në 8 lagje, Shkodra me rreth 1.800 të
ndara në 15 lagje. Krahas tyre kishin filluar
të merrnin pamjen e qyteteve edhe një varg
qëndrash të tjera të banuara si Pogradeci
me 600 shtëpi, Kavaja me 400 shtëpi, Peqini
me 400 shtëpi, etj. Gjatë kësaj kohe
filloi të rritej edhe fshati i Tiranës,
i cili, gjatë gjysmës së dytë
të shek. XVII mori pamjen e një qyteti.
Baza ekonomike e qyteteve ishte në radhë
të parë zejtaria e tregëtia, ndonëse
ato nuk ishin shkëputur krejtësisht nga
prodhimi bujqësor. Gjatë shek. XVI, në
qytetet kishte një numër të kufizuar
zejtarësh që prodhonin kryesisht armë
dhe pajisje për ushtrinë, si shigjeta, shpata,
harqe, shala, patkoj, shajakë, etj. Në shek.
XVII u zhvilluan edhe zejtari të tjera, prodhimi
i të cilave lidhej me nevojat e fshatarëve
e të qytetarëve, si farkëtare, remtarë,
kallajxhinj, këpucarë, endës, poçarë,
etj. Me pasurimin e spahijve dhe të funksionarëve
dhe me kthimin e tyre në një aristokraci
feudale filluan të lindnin edhe zejtari që
merreshin me prodhime sendesh luksi, si argjendar,
kazaze (qëndistare), etj.
Zejtari kishte një punishte të vogël
e të thjeshtë, veglat e punës ishin
të gjitha vegla dore. Mjeshtri (ustai), ishte
njëkohësisht edhe pronari i saj. Ustai ndihmohej
në punët e vogla nga çiraku. Ky nuk
njihte teknikën e prodhimit. Çirakët
ishin zakonisht djem të rinj që hynin në
shërbim të një zejtari, në fillim
pa pagesë (për një, dy a më tepër
vjet) por më vonë merrnin një shpërblim
të vogël. Në disa punishte zejtare,
veç ustait dhe çirakut, kishte edhe
kallfë. Kallfa s'qe gjë tjetër veçse
çiraku i djeshëm që kishte mësuar
teknikën e prodhimit dhe ishte në gjëndje,
nën udheheqjen e ustait, të përfundonte
prodhimin e një sendi. Kallfa merrte një
shpërblim më të vogël nga puna
e kryer prej tij. Punishtet që kishin më
tepër se një kallfë ishin të ralla.
Në të tilla punishte, midis kallfëve
dhe mjeshtrit kishte një bashkallfë (kryekallfë).
Me rritjen dhe zhvillimin e zejtarisë u rimëkëmbën
edhe organizatat mesjetare të korporatave. Tani
këto organizata u quajtën esnafë (nga
turqishtja "senf") ose rufete (nga persishtja
"hirfet"). Esnafi ose rufeti ishte një
organizatë ekonomike-shoqërore e mjeshtërve
zejtarë të një zeje ose të dy
a më tepër zejeve të afërme midis
tyre (tabakët bashkë me saraçët,
bakërxhijtë bashkë me kallajxhijtë
dhe me teneqexhijtë) që punonin në
të njëjtin qytet. Çdo esnaf kishte
kyetarin e vet që quhej qehaja, dhe administratorin,
i cili në esnafet e zejtarëve myslimane
quhej myteveli kurse në ato të zejtarëve
të krishterë, epitrop. Qehajai dhe myteveliu
ose epitropi zgjidheshin për një kohë
të caktuar nga mbledhja e përbashkët
e gjithë mjeshtërve zejtarë të
esnafit. Qehajai, i ndihmuar nga një këshillë
prej 3-5 vetësh, udhëhiqte esnafin dhe e
përfaqësonte atë në marrëdhëniet
me shtetin. Myteveliu ose epitropi administronte fondet
e esnafit që formoheshin nga kontributet e zejtarëve,
nga gjobat që viheshin si sanksion kundër
tyre dhe nga burime të tjera.
Esnafët, si organizata të prodhuesve të
vegjël të mallrave, kishin për funksion
të mbronin interesat e zejtarëve nga dëmtimi
i tyre prej konkurencës, nga politika fiskale
e shtetit dhe nga ndërhyrjet arbitrare të
feudalëve. Për mbrojtjen e këtyre interesave,
esnafi kishte në rregulloren (sullen) e tij një
varg dispozitash dhe merrte njëkohësisht
masa për zbatimin e tyre. Për të mënjanuar
konkurencën esnafi ndalonte hyrjen e një
malli të prodhuar nga zejtarët e qyteteve
të tjera, caktonte (çmimin e mallit, cilësinë
dhe sasinë që do të prodhohej nga çdo
zejtar, ndalonte reklamimin e një prodhimi nga
një zejtar në dëm të një
zejtari tjetër dhe kishte krijuar një numër
pengesash që e vështiresonin kthimin e kallfës
në usta. Që kallfa të hapte një
punishte zejtare me vehte duhej që, pasi të
kishte mbushur një stazh të paktën
prej 5 vjetësh si çirak dhe prej aq vjetësh
si kallfë, me pëlqimin e ustait, t'i bënte
lutje esnafit për t'u bërë usta. Testiri
ose ceremonia për pranimin e kallfës si
usta kryhej përpara mexhlizit të esnafit.
Këtu kallfa duhej të provonte aftësitë
që kërkoheshin për një mjeshtër
zejtar. Veç kësaj ai duhej të paguante
në favor të esnafit një taksë
të caktuar, që arrinte deri në 120
akçe. Më në fund atij i ngjitej brezi
i ustajt vetëm në qoftë se mexhlizi
gjykonte se me shtimin e një ustaj të ri
nuk rrezikoheshin interesat e zejtareve të tjerë.
Esnafet funksiononin edhe si organizata të
ndihmës reciproke midis zejtareve. Ato e ndihmonin
zejtarin që kishte pësuar ndonje fatkeqësi
dhe i jepnin dorë atij të përballonte
gjëndjen e vështirë. Për këtë
qëllim ata kishin një arkë të
përbashkët.
Për tu mbrojtur nga inkursionet e kusarëve
ose të bandave të organizuara shpesh herë
nga feudalët, esnafët filluan të organizonin
reparte të armatosura të përbërë
nga beqarët e esnafit.
Pranë zejtarëve, në qytete kishte
edhe tregëtarë të vegjël e të
mëdhej. Tregëtia midis krahinave të
brëndëshme të Shqipërise kryhej
me mjete primitive transporti. Mallrat barteshin me
kuaj që udhëtonin në karvane. Disa
nga këto karvane numëronin më tepër
se 100 kuaj. Rrugët ishin krejt primitive, urat,
shumë të pakta. Nëpër lumejtë
e mëdhej karvanët dhe njerëzit kalonin
zakonisht me anën e trapave. Rrugët kryesore
të karvaneve që lidhnin bregdetin me viset
e brëndëshme të Shqipërisë
ishin rruga Shkodër-Pukë-Prizren, rruga
Durrës-Tiranë-Dibër, rruga Durrës-Elbasan-Ohër
si dhe rruga që nisej prej Vlorës dhe vazhdonte
gjatë luginës së Vjosës. Nga veriu
në jug të Shqipërisë fillonte
një rrugë karvanësh nga Shkodra nëpër
Lezhë e cila në Urën e Zezë (në
Fushë Krujë) ndahej në dy degë,
njera prej tyre kalonte përmes Tiranës dhe
Elbasanit ku bashkohej me rrugën që lidhte
Durrësin me Ohrin, tjetra vazhdonte Durrës,
Kavajë, Berat-Vlorë. Gjithashtu Korça
lidhej me rrugë karvanesh nga njëra anë
me Beratin, e përmes tij me Durrësin e Vlorën,
nga ana tjetër me Ohrin. Rrugët kryesore,
ndonse qenë edhe ato primitive, dalloheshin nga
të tjerat se në çdo 6-8 orë
udhëtim kishte nga një han ose karvansaraj
ku pushonin udhëtarët dhe nga një qytezë
për tu mbrojtur në rast sulmesh të
kusarëve.
Tregëtia e brëndëshme kishte zakonisht
karakter lokal. Mardhëniet feudale në prodhim,
vështirësitë e transportit, taksat
e tregut, pasiguria e rrugëve dhe regjimi i esnafëve,
pengonin zhvillimin e tregëtisë së
lirë të prodhimeve të zejtarëve
nga një sanxhak në tjetrin. Në qendër
të qytetit ndodhej pazari ku qenë grumbulluar
gjithë punishtet zejtare dhe dyqanet e tregëtareve.
Zakonisht punishtet e një dege të zejtarise
si dhe dyqanet e tregëtarëve ndodheshin
pranë njëri-tjetrit, në të njëjtën
rrugë. Për këtë arësye edhe
rrugët merrnin emrin e zejtarisë (rruga
e armëtarëve, kovaçëve, argjentarëve,
qendistarëve, bakërxhinjve, etj.) Rreth
e rrotull pazarit ndodheshin lagjet e shtëpive
të banorëve të qytetit. Shpesh herë
lagjet e shtëpive ndodheshin larg pazarit si
në Shkodër, Tiranë, Krujë, ose
ngjitur me ta si në Berat, Elbasan, Gjirokastër,
Korçë.
Shumicën e banorëve të qyteteve të
Shqipërise e përbënte popullsia shqiptare.
Në disa qytete kishte edhe vllehë e çifutë.
Në Berat, çifutët kishin një
lagje më vehte. Në qytetet e lulëzuara
të vendit u vendosën edhe banorë të
tjerë të huaj të ardhur si zejtarë
e tregëtarë (venedikas, armenë). Banorë
turq, përveç ushtarëve, në Shqipëri
kishte shumë pak. Nëpër qytete kishte
gjithashtu edhe evgjitë, të cilët,
si shtresë e përbuzur, lejoheshin të
banonin vetëm në periferinë e qytetit.
