Pas disfatave që pësuan turqit
në dy ekspeditat që ata organizuan në
vitet 1612 dhe 1613 kundër Malsisë së
Madhe, malsorët e këtyre krahinave vazhduan
të ishin bartësit kryesorë të
rezistencës shqipare gjatë shek. XVII. Nga
radhët e tyre emri i fisit të Kelmendit
ishte bërë mjaft i njohur jashtë kufijve
të Shqipërisë. Kelmendasit në
të vertetë ishin bërë udhëheqësit
e lidhjes që përfshinte jo vetëm Malsinë
e Madhe por edhe viset e tjera të Shqipërisë
së veriut.
Qysh nga disfata që pësuan më 1613,
turqit për një çerek, shekulli nuk
i prekën këto krahina. Por më 1638,
kur marrëdhëniet paqësore midis Turqisë
dhe Venedikut filluan të prisheshin. Qeveritarët
turq duke parashikuar rrezikun e një kryengritje
të Malsisë së Madhe përkrah venedikasve
u orvatën t'i nënshtronin para se malsorët
të organizoheshin. Prandaj atë vit suntan
Muati i IV urdhëroi bejlerbeun e Bosnjës,
Vuço Pashën, të cilin kishin ngarkuar
të mbronte kufijtë veriore të perandorisë,
që kryente operacione ushtarake kundër Malësisë
së Madhe. Vuço Pasha grumbulloi në
Shkodër ushtritë e 9 sanxhakbejlerëve
të Shqipërisë e të Bosnjës,
rreth 15 mijë vetë, të cilët në
fillim të shkurtit 1638 u nisën kundër
Malësisë së Madhe në drejtim të
Kelmendit. Turqit mendonin se për shkak të
dëborës malësorët nuk do to kishin
mundësi të largoheshin nëpër bjeshkë
së bashku me gratë, fëmijtë dhe
bagëtinë e tyre, siç bënin zakonisht
gjatë ekspeditave të tilla. Këtë
radhë ata shpresonin t'i zinin banorët të
gjallë në shtëpitë e tyre, dhe
pastaj të bënin mbi to kërdinë.
Por edhe kjo ekspeditë dështoi si dy ekspeditat
e para. Kelmendasit dhe malësorët e tjerë,
të stërvitur në këto vende malore,
me pritat e tyre i detyruan ushtritë turke të
tërhiqeshin pas dy jave operacionesh duke lënë
në duar të shqiptareve me qindra të
vrarë dhe një sasi të madhe materialesh
si armë, kuaj, veshmbathje.
Fitorja e malësorëve pati jehonë
të madhe në Shqipëri dhe në vendet
e ndryshme të Evropës. Edhe në ditët
tona ruhet kujtimi i heroizmave që kelmendasit
treguan në këto luftime. Të tilla janë,
për shembull, heroizmi i malësores Nora
që sakrifikoi vehten për të vrarë
pashanë turk, zgjuarsia e malsorit Dedë
Gjeri që ndërtoi një top duke gdhendur
një trung lisi, etj.
Në vitet 40 të shek. XVII raporti i forcave
në arenën ndërkombetare ndryshoi në
dobi të Turqisë. Shtetet evropiane u zhytën
në lufta të ashpëra midis tyre (lufta
tridhjetë vjeçare) dhe Turqia, e mbetur
jashtë këtyre luftave, gjeti rast të
godiste Venedikun për ti marrë ishullin
e Kretës (Kandies). Lufta filloi me 1644 dhe
vazhdoi për 25 vjet, deri me 1669.
Vetëm tani republika filloi të interesohej
për organizimin e kryengritjes në Shqipëri.
Megjithatë, kryengritja nuk shpërtheu menjëherë,
ndoshta nga se shqiptarët nuk e zinin besë
premtimeve të republikës që i kishte
lënë në baltë vazhdimisht. Kur
më 1648 Venediku përhapi lajme se do të
niste ne Shqipëri një ekspeditë, nën
udhëheqjen e sulltan Jahjasë që në
të vërtetë ishte një aventurier,
kryengritjet u ndezën përsëri në
Shqipëri. Më 1649 kelmendasit sulmuan kështjellën
e Medunit dhe pas tri ditë luftimesh e shtinë
në dorë. Malësorë të tjerë
i ranë Rizanos në grykat e Kotorit. Kryepeshkopi
katolik i Durrësit. Mark Skura, në krye
të 7 mijë luftëtarëve sulmoi Shkodrën.
Në Kosovë patriku i Pejës ra në
marreveshje me malsorët e veriut për të
sulmuar Podgoricën dhe Zhabjakun.
Lëvizja u përhap edhe në jug. Këtu
himariotët rrëmbyen armët, në
pritje të ekspeditës. Por ndihma e shpresuar
me anën e ekspeditës nuk arriti në
Shqipëri. Venedikasit, duke gjetur pretekst vdekjen
e sulltanit, Jahjas, hoqën dorë nga zbarkimi
dhe e kufizuan vetëm me disa aksione të
flotës së tyre në Tivar e gjetkë
të cilat i ndezën edhe më keq turqit
për tu hakmarrur kundër popullësive
shqiptare të tradhëtuara.
Në vitet e mëvonëshme turqit kryen
një varg ekspeditash kundër malësorëve
shqiptare, por persëri pa rezultat. Kronikat
e dhjetëvjetorëve 1650-1670 bëjnë
fjalë për zi të madhe buke dhe për
çeta të shumta të uriturish që
bridhnin në tërë vendin dhe kryenin
plaçkitje. Gjatë këtyre vjetëve
për të shpëtuar nga mjermi, shumë
himariotë mërguan në Itali.
Më 1683, kur turqit diktuan se midis Austrisë,
Polonisë dhe Venedikut po lidhej një koalicion
kundër tyre, sulmuan menjëherë Hungarinë
dhe brenda pak kohe arritën në dyert e Vjenës.
Por këtu ata u thyen nga forcat polake, të
Jan Sobieskit që u kishte ardhur në ndihmë
austriakëvë.
Vjena ishte pika më e thellë që arritën
turqit në Europë. Disfata që pësuan
përpara mureve të saj filloi fillimin e
tatëpjetes në të cilën hyri Turqia.
Shkaku i kësaj tatëpjetë ishte ç'thurja
e regjimit feudal-ushtarak mbi të cilën
ajo mbështetej.
