Libri "Nëpunësi i
Pallatit të ëndrrave" e jep realitetin
e kohës dhe të njerëzve të saj
prapa metaforave të tilla të gatshme si
"pallati i ëndrrave", nëpunësit
dhe interpretuesit e tyre, ëndrra kolektive dhe
individuale, ëndrra fatsjellëse dhe rrezikndjellëse,
ëndrra e rëndomtë dhe bash-ëndrra.
Të gjitha këto Kadaresë ia ofroi mekanizmi
i ndryshkur i shtetit të fuqishëm të
perandorisë otomane në fundin e tij . Karakteri
shumëkohësh i "Nëpunësit
të Pallatit të Ëndrrave", përkundër
karakterit shumëkuptimësh të një
vargu veprash të tjera të Kadaresë,
lidhet me raportin themelor që qëndron në
boshtin e romanit: raporti i individit me shtetin,
më saktë raporti i individit që ka
ambicjen të integrohet në strukturat shtetërore
dhe që e gënjen mendja se do të fuqizojë
veten prej fuqisë së pushtetit, por në
të vërtetë, duke e parë nga brenda
këtë ngrehinë të përbindshme,
ai njeh dobësinë dhe pafuqinë e tij,
sheh peshën mbytëse të strukturave
gjigande të makinës perandorake, e cila
ndryshon vetëm nga përmasa fizike, por jo
nga mënyra e të ushtruarit të artit
të shuarjes së identitetit njerëzor.
Kadareja i ka dhënë karakterin e një
konflikti të përjetshëm marrëdhënies
pushtet/individ. Çdo përpjekje e individit
për t'u matur me shtetin, për të depërtuar
në brendësi të tij dhe për ta
marrë me të mirë, është e
dështuar. Individi në çfarëdo
raporti që ta vendosë veten me shtetin,
mbetet i kërcënuar prej tij. Fati i Ebu
Qerimit, që e përjeton si shtegtim nëpër
ferr kalimin nga një pjesë e "pallatit
të ëndrrave" në tjetrën,
ndonëse është i përkrahur nga
një klan i fuqishëm që kontrollon e
administron pushtetin, siç ishin Qyprillinjtë,
është gjithnjë i kërcënuar
dhe pikërisht për këtë arsye shërben
si një paralajmërim për fatin e shtetasve
në përgjithësi. Rruga e mbërrities
tek thelbi i "Nëpunësit..." ka
qenë e ngatërruar dhe plot keqkuptime, të
shmangshme e të pashmangshme.
Mungesa për një kohë mjaft të
gjatë e shtetit kombëtar krijoi tek shqiptarët
nderimin ndaj tij; kjo ishte krejt e nënkuptueshme:
në përgjithësi gjërat e munguara
lindin respekt, lakmi, adhurim, deri hyjnizim. Për
Shqipërinë e Pasluftës, të gjendur
përballë detyrës së ngutshme për
të çrrënjosur monarkinë e për
të ndërtuar një shtet me bazë
të gjerë popullore, siç u nis në
krye, ky ishte një shans i madh. Por ky shans
mbeti vetëm një ëndërr.
Në marrëdhëniet midis individit dhe
shtetit, që pasqyrojnë shkallën e qytetërimit
të një shoqërie, në vend e në
emër të nderimit hyri përulja, në
vend e në emër të respektit hyri lakmia
dhe arrivizmi -Ky ka qenë një nga deformimet
më të thella dhe një shkallmimi i vërtetë
i vlerave dhe i karaktereve njerëzore. Për
fat të keq u desh plot një gjysmë shekulli
për ta kuptuar këtë. Shkrimtari e pati
parathënë një gjë të tillë
shumë kohë më përpara. Por edhe
këtij shansi iu kalua përbri.
"Nëpunësi i Pallatit të Endrrave"
u dha goditjen e parë këtyre marrëdhënieve
krejtësisht të shtrembëruara midis
të drejtës së njeriut dhe të drejtës
së shtetit. Ai e ktheu përrnbys, kokëposhtë,
piramidën shtetërore. Ishte hera e parë
që nomenklatura e ndereve denoncohej si shkallëzim
i fajit dhe i përgjegjësive; që hierarkia
e lavdisë karakterizohej si hierarki e turpit;
që vlerat e vërteta njerëzore kërkoheshin
jashtë korpusit kryesor të piramidës
së shtetit, jo brenda saj. Ndoshta kjo ishte
arsyeja që kritikët nxituan të shmangnin
çdo paralelizëm me kohën, duke zbuluar,
madje, për çudi të çudirave,
se "Tabir Saraj" paskësh qenë
një institucion i vërtetë i administratës
perandorake, kështu që "Nëpunësi..."
nuk mund të ishte tjetër, përveçse
një vepër historike, një kronikë
e funksionimit të tij. Me qëllim historia
dhe jeta bashkëkohëse, dita dhe tradita,
ndryshe nga herët e tjera, u vështruan pa
ndonjë lidhje midis tyre. Përfundimi do
të ishte i rrezikshëm.
Kontestimi ishte hamletian. Duhej të ishe krenar
për qenien në një nga zyrat e hierarkisë
së lartë të shtetit apo, përkundrazi,
duhej të ishe kokulur?
Një invers i tillë i përjetimit të
statusit të nëpunësit s'ishte parë
e dëgjuar ndonjëherë. Pyetja "karrierë
apo kalvar", që paraqiti Kadare përmes
fatit të Nëpunësit të Tabir Sarajit,
qëndronte tashmë si një paralajmërim
orakulli: "O ju që hyni në këtë
shërbesë, a e dini fatin tuaj? Hiqni dorë
nga iluzionet, ose, përndryshe, hiqni dorë
nga vetja. Ajo që ju e quani rrugë e ngjitjes
nuk është gjë tjetër veçse
një mashtrim i madh. Nëse keni vendosur
të mos ndaleni as pas këtij njoftimi, atëhere
mos prisni famën, por çpersonalizimin,
mos prisni lirinë por syrgjynin. Ju nuk i takoni
më vetes!"
Me "Nëpunësin..." Kadareja nyjëtoi
atë ide që ai vetë më pas do ta
quante "faj kolektiv". Tabir Saraji funksionon
pikërisht mbi bazën e shoqërizimit
të përgjegjësive. Por, ndërkaq,
ekziston edhe një shkallëzim krejt i qartë
i tyre. Faji i shtetit të panënshtruar ndaj
ligjit është kolektiv vetëm në
kuptimin që bashkon në përgjegjësi
të drejtpërdreitë e të tërthortë
njerëz në pushtet e jashtë tij, ideatorë
e ekzekutorë, aktivistë e jallan- shahitë,
konformistë e servilë. Por më tej faji
ndahet sipas një rregulli krejt të përcaktuar.
Për të zezën e vet, administrata shtetërore
krijoi e ligjëroi emërtesën e mburrjes
e të karshillëkut, që do të shërbente
më pas për një kallëzim të
pagabueshëm të pjesëmarrjes në
faj.
Gjyqësia e Kadaresë u vërtetua nga
koha si një gjyqësi e mençur. Rreptësia
ndaj atyre që shpërdoruan respektin e popullit
ndaj pushtetit, mirëbesimin e tij, ishte më
se e nevojshme dhe ndëshkimet krejt të merituara.
Shkrimtari sulmoi bastionin më të rëndësishëm
të shtetit, majën e piramidës së
tij. Ai çmistifiloi enigmën e asaj që
quhet "arsye shtetërore", në emër
të së cilës mbulohen turpet dhe fëlliqësitë
më të mëdha të kësaj bote.
Ai shembi kultin e rangut, mitin e zyrës e të
nëpunësit, idoltarinë e fryrë
të "atyre që janë lart".
Dhe aty ku fillon shembja e idhujve të rremë,
aty ka nisur emancipimi.
