Romanin "Kështjella"
(1968) Kadare e shkroi në
500-vjetorin e vdekjes së Skënderbeut dhe
me të fitoi çmimin e parë të
konkursit. Por ngasja për kështjellën,
në një kuptim më të gierë,
në veprën e tij duket më herët
dhe nuk mbaron me këtë libër. Figurativisht
simboli i kështjellës është qysh
tek "Poemë e blinduar". Njëfarë
kështjelle ishte padyshim edhe kali i drunjtë
i Gent Ruvinës dhe i miqve të tij të
ngujuar të novelës "Përbindëshi".
Një kështjellë gjigante është
piramida në novelën "Ndërtimi
i piramidës së Keopsit". Kulla e ngujimit
e Gjorg Brezftoftit në "Prillin e thyer",
bashkë me shumë kulla të tjera me një
frëngji të vockël të vetë-mbrojtjes
prej hakmarrjes, janë kështjella të
vogla që sundonin malësitë shqiptare.
Pallati i Ëndrrave, me seksionet e tij, është
ndërtuar në formën e një kompleksi
kullash të hekurta.
Vetë laboratori krijues i shkrimtarit, i përshkruar
me hollësi në librin "Ftesë në
studio", ka pjesët e rezervuara të
saj, që mbrohen prej daljes në dritë
si në një burg të heshtur. Hauret dhe
steretë e shtëpive gjirokastrite në
"Kronikë në gur", shtëpia
etnografike e princit të Mirditës (Gjomark)
tek "Prilli i thyer", vila e frikshme dhe
e harruar e ish-ministrit në prag të gjyqit
tek "Koncert në fund të dimrit",
kampi i rreptë i të internuarve tek "Përçmimi",
baza ushtarake e Vlorës (Pasha-Liman) tek "Dimri
i madh", shtëpia me portë (detyrimisht)
të hapur e dijetarit Martin Shkreli në Prishtinë
tek "Krushqit janë të ngrirë",
janë vetëm disa nga variantet e shumtë
të simbolit të kështjellës në
veprën e Kadaresë.
Prej botimit të parë (1968), deri tek botimi
i fundit (1995); prej "Kështjellës"
deri tek "Daullet e shiut", për të
cilën shkrimtari është shprehur se
nuk ka për të vënë dorë më,
ekziston një ndryshim
i dukshëm jo vetëm artistik (si është
shkruar), por edhe në përmbajtje (çfarë
është shkruar). Nëse në botimin
e parë romani është quajtur si një
vepër e qëndresës historike shqiptare,
si një përmendore e heroizmit kombëtar,
me një aludim të qartë që mund
ta quanim "anti-bllokadë", theksi i
së cilës drejtohej kundër pushtuesve
të huaj, që nuk lanë kërkim pa
bërë për t'u ndërprerë zotërve
të kështjellës "Al-Hisar"
edhe ujësjellësin; në botimin e dytë,
ndonëse nuk ndryshon asgjë në evokimin
e trimërisë së arbërve të
shekullit të 15-të, ndryshon pothuajse rrënjësisht
ai që mund ta quanim "mbitekst" apo
"lexim i super-pozuar": "Daullet e
shiut" nuk është romani i anti-bllokadës
së imponuar, por denoncim i vetëveçimit
(izolimit) të zgjedhur vullnetarisht.
Sido që të jetë vetë simboli i
kështjellës, në traditën letrare
shqiptare, i ka bartur historikisht të dyja mbishtresat
kuptimore: ajo është figurë qëndrese,
rrethimi ose ngujimi (izolimi, në kuptimin modern).
