Romani i Kadaresë "Kush
e solli Doruntinën" ka në qendër
një personazh që ringjallet. Ndoshta nuk
është aq e rëndësishme se ç'mundim
a mision e kthen atë në këtë botë.
Më e rëndësishme është se
si u ringjall ai, me ç'fuqi shpirtërore
erdhi prej andej nga nuk ka kthim, duke u barazuar
me një Krisht?
Ringjallja e Kostandinit është kyçi
i librit "Kush e solli Doruntinën".
Ai dëshmon se fuqia e njeriut mund të jetë
e barabartë me të hyjve. Pikërisht
shpresa e një rilindjeje, besimi i një ringjalljeje
të njeriut, të energjisë dhe shpirtit
të tij, në një kohë kur rreziku
i shuarjes së individit në bashkësi
ishte evident, duket se ka qenë joshja e autorit.
Kalimi prej ringjalljes biblike tek ringjallja laike
ishte një hap epokal, ndoshta po aq sa rrëmbimi
i zjarrit perëndive në hershmëri apo
dalja e njeriut jashtë sistemit yjor sot. Ky
akt, i cili në shumicën e rasteve ishte
lënë në një sfond mistik, u trajtua
në mënyrë mjeshtërore në
veprën e Kadaresë.
Doruntinën e solli fjala e dhënë, thotë
kapiteni Stres që kryeson hetimet. Doruntinën
e solli besa shqiptare, nxitojnë moralistët.
Doruntinën e solli pengu i inçestit të
pakryer, thonë psiko-kritikët. Doruntinën
e solli një aventurier dashurie, një "dikush"
i rastit, pohon njëri prej priftërinjve.
Nëse në të gjitha këto pohime
ka diçka prej së vërtetës, mbetet
pa u thënë thelbi: Doruntinën e solli
Rilindja, era e furishme e ndryshimeve të saj,
tronditja e moralit të Mesjetës dhe kërkimi
i një dhjate të re humaniste, rebelimi i
mendjeve të fuqishme të kësaj epoke
për t'i dhënë njeriut kuptim sublim;
përpjekja e tyre për t'u bërë
zotër të vetes, për të mbërritur
tek shën Njeriu. Atributi i ringjalljes, kësaj
radhe nuk ndodh në versionin biblik, Por sipas
nje balade laike të vendit. Kostandini është,
në mënyrën e vet, një Mesi për
bashkatdhetarët. Ai mbërriti të parealizueshmen
dhe u afroi njerëzve madhështinë: kthimin
nga vdekja, mundjen e saj, qoftë edhe në
formë të reduktuar. Fryma e rilindjes dhe
shpresa e përtëritjes kanë krijuar
historikisht energji shpirtërore të mëdha.
Kadareja ekspozoi një nënshtrat krejt të
rnospërfillur të kulturës kombëtare.
Legjenda e Doruntinës nuk ishte "punë
legjendash", por konkluzion i një epoke
historike. Ajo shpallte lidhjet e lashta të kulturës
së popullit tonë me ato të vendeve
të qytetëruara të kontinentit. Në
më pak se 50 vargje të parët e shqiptarëve
jepnin e merrnin me një botë të tërë,
bënin krushqi gjer në Bohemi, lidhnin aleanca
me baronë e fisnikë të afërt e
të largët, lëviznin të sigurt
në gjithë hapësirën kontinentale.
Ata ishin pjesë integrale e kësaj bote.
Miqësitë e tyre gjendeshin "nëntë
male kaptuarë". Të shkoje në viset
gjermane apo dhe më tej për ta ishte njësoj
si të thoshje: "po shkoj në krushqi".
Në Shqipërinë e mbyllur, pa një
mik, pa një aleancë, pa një portë
të hapur, të fundit të viteve '70,
kjo ekspoze mund të ngjallte zemërime e
pakënaqësi, mund të shkaktonte inate
e mëri. Novela predikonte hapjen, kur politikanët
kërkonin mbylljen. Autori u paraqiste si shembull
humanizmi bashkatdhetarëve të vet lashtësinë
e tyre, kur në vend zotëronte një pikëpamje
çuditërisht e ngulitur, sipas së
cilës vlerat e vërteta ishin krijuar në
gjysmëshekullin e fundit.
Mesazhi i Kostandinit është thirrja për
një rilindje morale.