Qysh më 1350, anzhuinët,
të cilët mbanin nën sundimin e tyre
Durrësin, u dobësuan aq shumë sa u
detyruan të tërhiqeshin duke e ruajtur gjithnjë
të drejtën e sovranitetit mbi qytetin. Por
me largimin e tyre Durrësi e fitoi autonominë
dhe u kthye në një komunë të lirë
qytetare. Pas shembjes së Perandorisë Serbe,
edhe qytetet e tjera kryesore të Shqipërisë
si Shkodra, Ulqini, Drishti, Tivari, Lezha, Shasi
etj., ndonëse vazhduan të mbeteshin nën
sundimin e qeveritarëve feudale serbë fituan,
diku me shumë e diku më pak, mjaft të
drejta për vetadministrimin duke u forcuar edhe
ato si komune qytetare autonome (comuna ciovitatis).
Kjo u shpreh në rritjen e rolit të këshillit
të qytetit. Këshillat administronin si dhe
më parë jetën politike e publike të
qytetit. Antarët e këshillave, zakonisht
8 ose 10 vetë, zgjidheshin prej kuvendit të
aytetarëve një herë në vit. Kuvendi
i qytetarëve zgjidhte gjithashtu edhe kolegjin
e gjykatësve. Të zgjedhurit e organeve të
larta të qytetit u jepte komuneve pamjen e republikave
të tipit mesjetar.
Masat e "popullorëve" zakonisht qenë
përjashtuar nga pjesmarrja në jetën
politike të qytetit. Në disa komune edhe
"qytetarët", ku më shumë
e ku më pak, qenë përjashtuar prej
fisnikëve nga këshilli, ku shumicën
e përbënin vetëm fisnikët. Për
të siguruar pushtetin, fisnikët mundën
të zëvendësonin kuvendin tradicional
të qytetarëve me një këshill të
madh ku pjesmarrja e "qytetarëve" ishte
gjithashtu e kufizuar. Ky këshill i madh zgjidhte
këshillin e qytetit, i cili filloi të quhej
këshilli i vogël. Rënia e pushtetit
në duart e fisnikëve i ktheu komunet në
republika aristokratike.
Komunet qeveriseshin sipas statuteve të tyre
të cilat në mjaft raste ekzistonin edhe
gjatë sundimeve të huaja.
Por ato hynë plotësisht në fuqi pas
kthimit të qyteteve të Shqipërisë
në komune autonome. Ne sot nuk i kemi tekstet
e statuteve të qyteteve të Shqiperisë,
por nga njoftimet historike dihet se qytete si Durrësi,
Ulqini, Shkodra, Drishti, etj. kishin statute të
tilla, të cilat humbën gjatë pushtimit
turk. Ato ishin të shkruara në pergamenë
dhe ruheshin në pallatin e këshillit të
qytetit. Me 1392 statuti i Durrësit u regjistrua
në zyrat e Venedikut, i cili e pushtoi qytetin
atë vit, kurse më 1398 nja 35 nene të
tij, për t'i shpëtuar nga sulmet e feudalëve,
durrësakët i fshehën në një
manastir.
Komunet qytetare kishin edhe monedhat e tyre, të
cilat i shtypnin vetë. Ato mbanin mbishkrimin
e qytetit si për shembëll: Civitas Scutariensis
(qyteti i Shkodrës), Civitas Drivasti (qyteti
i Drishtit), Sovaci Civitas (qyteti i Shasit), Moneta
de Dulcino (Monedha e Ulqinit) etj.
Komunet qytetare u detyruan të mbroheshin nga
synimet e feudalëve fqinj. Durrësi, për
shëmbëll, luftoi disa herë me radhë
kundër Karl Topisë, Ulqini e Tivari kundër
Balshëve, Lezha kundër Dukagjinit. Shpeshherë,
për të shpëtuar të drejtën
e vetadministrimit, qytetet detyroheshin t'u paguanin
feudalëve tribute të rënda. Megjithatë
ato ranë njëri pas tjetrit nën sundimin
e feudalëve arbëreshë, të cilët
ua respektuan të drejtat. Por nga ana tjetër
ata i detyronin komunet qytetare t'ua paguanin tributin
e vjetër ose t'u jepnin një pjesë të
të ardhurave nga taksat. Tribut merrnin për
shëmbëll feudalët Topiaj nga Durrësi,
Muzakët nga Berati, Dukagjinët nga Lezha,
etj.
Kundër fisnikëve, të cilët i
kishin kthyer ose po i kthenin qytetet në republika
aristokratike, luftonin të dy shtresat më
të ulta. Në disa qytete, si në Ulqin,
në sajë të rezistencës së
"popullorëve" dhe "qytetarëve",
fisnikët nuk mundën t'i përjashtonin
ata krejtësisht nga pjesmarrja në drejtimin
e qytetit. Këtu merrnin pjesë në kuvendin
e qytetarëve që të tria shtresat. Edhe
funksionarët do të zgjidheshin nga të
tria shtresat: 2 gjykatësit nga fisnikët,
4 kamerarët nga "qytetarët" dhe
në detyrat e tjera më të vogla do të
zgjidheshin edhe nga "popullorët".
Në Durrës, "popullorët" kishin
dy përfaqësues në zyrën e policisë
së qytetit. Për në Tivar burimet arkivale
dëshmojnë një luftë të ashpër
e të gjatë klase. Këtu, më 1372,
aristokratët, u munduan me një grusht shteti
të zëvendësonin kuvendin e popullit
me një këshill të madh dhe pushtetin
ta kishte në dorë këshilli i vogël.
Por popullorët nuk i lanë fisnikët
t'ua shkelnin të drejtat dhe kështu, në
vend të kuvendit të popullit, u krijuan
dy këshilla, ai i fisnikëve dhe ai i "popullorëve".
Lufta midis tyre vazhdoi shumë kohë dhe
i dha rast Venedikut të ndërhynte e të
pushtonte qytetin. Ajo vazhdoi edhe gjatë sundimit
venedikas.
