Kthimi i tokave-bashtinë të
antarëve të fiseve në pronësi
o private në kurriz të pronës së
përbashkët solli si rezultat kthimin, gjatë
këtyre shekujve të fundit, të një
numuri të madh katundesh në fshatra dhe
dobësoi lidhjet fisnore midis pjestarëve
të tyre. Këto lidhje u dobësuan edhe
më tepër me procesin e diferencimit shoqëror
që ndodhi në gjirin e bashkësive fshatare
dhe me lindjen në to të marrëdhenieve
feudale. Fshatarët e varfër, duke mos e
patur më ndihmën e dikurshme të bashkësisë,
filluan të largoheshin nga fshati dhe të
kërkonin toka në vende të tjera. Toka
filluan të kërkonin edhe krerët e pasur
të fshatrave, të cilët me forcimin
e pronës private përpiqeshin t'i zgjeronin
edhe më tepër bashtinat e tyre të mëdha.
Veç kësaj popullsia shqiptare e rrudhur
për shekuj me radhë në viset malore
ku mungonin tokat e bukës dhe ku mundësitë
e rritjes së tyre qenë shumë të
kufizuara që shtuar në një masë
të konsiderueshme. Të gjitha këto shkaktuan
fenomenin e shtegëtimit të shqiptarëve
nga viset malore në luginat dhe fushat e vendit,
bile edhe jashtë teritorit të Shqipërisë,
dhe vendosjen e tyre atje ku kishte toka të lira
dhe të punueshme.
Shtegëtimet u kryen me forma të ndryshme.
Herë malsorë të veçuar ose në
grupe, herë fise të tëra shtegëtuan,
diku në mënyrë paqësore diku në
formë dyndjesh me dhunë. Ka mundësi
që shtegëtimet e shqiptarëve të
kenë filluar qysh në shekujt e mëparshëm
(shek. IX-X), por në këto nuk i kemi të
dokumentuara; pjesërisht nga se shtegëtimet,
sidomos shtegëtimet paqësore, nuk u kanë
tërhequr vemendjen kronistëve të kohës,
si rrjedhim për këto shekuj burimet dokumentare
për gjendjen e brendëshme të Shqipërisë
janë jashtëzakonisht të varfëra.
Dokumente të viteve 1021-1022 bëjnë
fjalë për disa shtegtime popullsish drejt
teritoreve të Greqisë, në të cilat
mund të kenë marrë pjesë edhe
malsorë shqiptarë. Këto shtegëtime
vazhduan pastaj për një kohë të
gjatë në të gjithë shekujt e mëvonshëm.
Shtegëtimet drejt luginave dhe fushave të
vendit u lehtësuan edhe ngaqë në këto
vise kishte, ndonëse në një masë
të kufizuar, fshatra të banuara me popullsi
shqiptare. Por, gjatë këtyre shtegëtimeve,
shqiptarët ranë në konflikt me feudalët
e vendit kur malsorët u shkaktonin atyre dëme,
si dhe me fqinjët sidomos me zhupanët serbë,
të kthyer në feudalë. Kështu,
ndërsa më parë, gjatë regjimit
të bashkësive fshatare, fqinjësia shqiptaro-sllave
qe një simbiozë paqësore, tani, me
çthurjen e bashkësive dhe me lindjen e
marrëdhënieve feudale, ajo u kthye në
një burim grindjesh të vazhdueshme dhe konfliktesh
të shpeshta për toka dhe për të
nënshtruar njëri tjetrin. Feudalët
serbë, të cilët në shek. XI formuan
në teritoret kufitare të Shqipërisë
në tokat e Malit të Zi shtetin e tyre, përpiqeshin
jo vetëm të ruanin tokat e veta por edhe
t'i zgjeronin këto në kurriz të fshatarëve
e malsorëve shqiptarë. Shqiptarët,
nga ana e tyre, synonin tani t'i dëbonin, për
t'u kthyer në vendbanimet e tyre të dikurëshme.
Si rezultat i shtegëtimeve të malësorëve,
luginat dhe fushat u mbushën me banime shqiptare
kurse banorët sllavë erdhën duke u
pakësuar, pjesërisht duke u shpërngulur,
pjesërisht duke u asimiluar. Fshatrat serbe në
veri dhe bullgarë në jug u reduktuan dalëngadalë
në ishuj të shkëputur të rrethuar
nga të gjitha anët me popullsi shqiptare.
Gjurmë të këtyre shtegëtimeve
dhe konflikteve sidomos të konflikteve që
ndodhën në shekujt e mëvonshëm
midis çetave të malsorëve shqiptare
nga njera anë dhe feudalëve serbë të
cilët kishin pushtuar luginat dhe kullotat e
malsorëve nga ana tjeter, janë pasqyruar
si në letërsinë popullore shqiptare,
ashtu edhe në atë të sllavëve
të jugut. Ato përbëjnë temën
e kengëve epike shqiptare të kreshnikëve,
të cilat, me ndryshimet që pësuan më
vonë, sidomos gjatë shekujve të parë
të sundimit turk, këndohen edhe sot me lahutë,
prej malësorëve të Shqipërisë
veriore.
