Zhvillimi i forcave prodhuese, që
rriti prodhimin bujqësor çoi njëkohësisht
në përmirësimin e teknikës së
zejtarëve, të cilët e shkëputën
nga bujqësia dhe në krijimin e degëve
të veçanta të zejtarive. Këtë
e favorizoi edhe mundësia që kishin tani
fshatarët të shkëmbenin pjesën
e tepërt të prodhimeve bujqësore e
blegtorale me prodhimet e zejtarëve. Kështu,
bashkë me prodhimin zejtar u rrit edhe shkëmbimi
tre-gëtar i cili tani filloi të bëhej
nëpërmjet parasë. Në këte
drejtim ndikoi edhe politika fiskale e shtetit bizantin,
i cili në gjysmën e parë të shekullit
XI e zëvendesoi taksën në natyrë
të fshatarëve me taksë në të
holla. Këtë zhvillim e favorizoi gjithashtu
gjallërimi që zuri të merrte lëvizja
tregëtare në të dy brigjet e Adriatikut
ku u krijuan qytete të rëndësishme
tregëtare, më parë Amalfi, pastaj Venediku,
i pasuar pak më vonë prej Raguzës,
Spalatos etj., të cilat filluan të zhvillonin
marrëdhënie tregëtare me bregdetin
e Shqipërisë. Të gjitha këto përgatitën
kushtet kryesore të ngritjes së qyteteve
mesjetare në Shqipëri.
Njohuritë tona mbi prodhimin zejtar dhe shkëmbimet
tregëtare në Shqipëri në shek.
XI-XII pothuajse mungojnë krejtësisht. Por
burime të tërthorta na lejojnë të
pohojmë se në këta shekuj u shtua numri
i zejtarëve dhe filluan marrëdhëniet
tregëtare brenda për brenda krahinave të
Shqipërisë si dhe midis qyteteve bregdetare
të Adriatikut. "Rruga mbretërore":
që lidhte Durrësin me Selanikun dhe me vetë
Kostandinopojën, filloi të gjallërohej.
Këtej kalonin karvanet e tregëtarëve
të huaj që merrnin pjesë në panairin
e madh të Selanikut. Panaire zhvilloheshin në
këtë kohë edhe në Shqipëri.
Ana Komnena përmend rastin e normanëve të
cilët, më 1081, organizuan në afërsitë
e Vlorës "shumë" panaire për
tu dhënë rastin ushtrive të tyre të
blinin sende me "shumicë të madhe".
Po atë vit, perandori bizantin Aleks Komneni
i njohu Venedikut privilegje të zhvillonte tregëti
të lirë në Durrës, Vlorë
dhe vise të tjera të bregdetit të Jonit,
si shpërblim për ndihmën që i
kishte dhënë në luftën kundër
normanëve. Kështu, qysh nga pjesa e fundit
e shek. XI, Republika e Venedikut e drejtoi vëmendjen
e vet ndaj qyteteve bregdetare të Shqipërisë
në Adriatik e Jon dhe krijoi me ta marrëdhënie
që vazhduan gjatë gjithë shekujve të
mesjetës. Në fund të shek. XII. perandori
bizantin Aleksi i III Komneni njohu gjithashtu venedikasve,
me një krisobulë të veçantë
(1199), privilegje të reja për tregëtinë
e tyre jo vetëm në krahinat bregdetare të
Durrësit, Jerikos, Himarës. Kaninës,
por edhe në krahinat e brendëshme të
Dropullit (Drynupolis), Devollit, Kolonjës e
Janinës. Në shek. XII u zgjeruan gjithashtu
marrëdhëniet tregëtare midis Shqipërisë
dhe Republikës tregëtare të Raguzës.
Kështu pak nga pak një varg qëndrash
të banuara filluan të humbisnin karakterin
e tyre të mëparshëm administrativ-ushtarak
ose thjeshtësisht fshatar. Ato u bënë
dalëngadalë qëndra të rëndësishme
ekonomike ku u grumbulluan zejtarët e tregëtarët.
Disa nga këto qytete qenë vazhdim i qyteteve
antike si Durrësi, Shkodra, Lezha, Vlora, Drishti,
të cilat për shumë shekuj e kishin
humbur rëndësinë e mëparëshme.
Por tani filluan të lindin edhe qytete të
reja të panjohura më parë. Këto
u ngritën ose gjatë rrugëve kryesore,
si Shasi (Svaçi), Dêja (Danja), Devolli,
ose pranë kështjellave të ngritura
në shtigje e vende strategjike Kruja, Dibra,
Kanina, Shurdhahu (Sarda), Berati (Beligradi). Disa
nga qytetet antike si Apollonia, Foinike, Amantia,
pas rënies që pësuan gjatë mesjetës
së herëshme, nuk u mëkëmbën
më asnjëherë. Nga këto, qyteti
më i rëndësishëm i Shqipërisë
në shek. XII vazhdonte të ishte Durrësi,
kryeqendra e themës. Gjeografi arab, i këtij
shekulli, Al-Idrizi, e përmend më 1153 Adrashin
(Durrësin) si një qytet tregëtar të
lulëzuar me shumë dyqane. Ai përmend
gjithashtu edhe Labunën (Vlorën) si një
skelë ku zhvillohej një lëvizje jo
e vogël tregëtare.
Qytetet qenë të mbyllura brenda kështjellave
të tyre. Nga kështjellat e kësaj kohe
ne njohim më mirë atë të Durrësit,
sipas një përshkrimi që na ka dhënë
Ana Komnena në veprën e saj "Aleksiada".
Ajo na e përshkruan gjendjen e kështjellës
së Durrësit në fund të shek. XI
ashtu siç ishte ndërtuar në fillim
të shek. VI. "Muri i kështjellës
- shkruan shkrimtarja bizantine - mbahet dhe mbështetet
mbi pirgje. Këto pirgje ngrihen rreth qytetit
me një lartëtesi prej 11 këmbësh
(afërsisht 4 metra). Të ngjiturit bëhet
me anë veglash të posaçme të
quajtura kërmij dhe sipër fare ato janë
siguruar me anë kullash të vogla. . . Muri
është mjaf i trashë dhe pikërisht
aq sa katër e më shumë kalorës
mund të kalojnë njëkohësisht".
Përmbi mur ishte ndërtuar, nga ana e perëndimit,
kulla (pretorion-i) ku rrinte strategu. Nga ana e
lindjes ishte një portë e madhe dhe përmbi
të qëndronte një statujë e vjetër
prej bronxi e një kalorësi antik: prej kësaj
kishte marrë emrin "Porta e Kalorësit".
Disa qytete me prejardhje të lashta si Drishti,
Ulqini etj. kishin akoma mbeturina të kolonistëve
të vjetër romakë. Në qytete të
tjera, si në Durrës e Tivar, u vendosën
rishtas tregëtarë venedikas raguzanë,
çifutë, grekë e sllavë. Në
qytetet e zonës së Shkodrës kishte
banorë sllavë, në Vlorë banorë
grekë. Një nga qytetet me popullsi thjesht
arbëreshe ishte Kruja, kryeqendra e Arbërisë
mesjetare. Por ne të gjitha qytetet e Shqipërisë,
palcën e popullsisë e përbënin
banorët arbëreshë. Numri i tyre vinte
përherë duke u shtuar.
Popullsinë kryesore të qyteteve që
linden në ketë kohë e përbënin
zejtarët, të cilët pjesërisht
ishin pasardhës të banorëve mëparshëm,
pjesërisht ishin fshatarë të larguar
nga fshatrat e tyre për të shpëtuar
nga detyrimet e rënda që i paguanin feudalëve.
Në qytete zejtarët ishin të organizuar
në korporata. Në Durrës korporatat
quheshin edhe tani kolegje si në kohën antike,
ndoshta sepse këtu u ruajtën, në mënyrë
të pandërprerë traditat e vjetra. Korporatat
e qyteteve shqiptare të kësaj kohe njihen
edhe me termat bizantine systima, synergasia etj.
Korporatat kishin monopolin mbi një zeje të
caktuar. Ato lindën si organizata të zejtarëve
të cilët kishin nevojë të bashkoheshin
per të mbrojtur pronën dhe interesat e tyre
të përbashkëta nga grabitjet e e feudalëve,
nga konkurenca dhe nga rreziqet e tjera të ndryshme.
Zejtaria dhe organizimi i saj u kushtezua nga gjithë
sistemi i marrëdhënieve feudale që
sundonin në këtë kohë. "Strukturës
feudale të pronësië së tokës
i përgjigjej në qytetet prona korporative,
organizimi feudal i zejtarisë".
Në shek. XII, në qytetet kishte akoma
një shumicë banorësh që merreshin
me bujqësi. Tokat e tyre këta banorë
i kishin jashtë mureve të kështjellës
brenda një zone e cila konsiderohej pronë
e qytetit. Kjo zonë përfshinte shpesh herë
edhe ndonjë fshat të afërt. Pronat
e qytetarëve kishin karakterin e bashtinave.
Çdo qytet administrohej nga "këshilli
i qytetit" (në dokumentet latinishte "kuria",
në ato greqishte "vulefterion"). Këshilli
zgjidhej nga qytetarët. Por në krye të
këshillit qëndronte përfaqësuesi
i pushtetit perandorak, që ishte kryetari i administratës
civile, komandanti i milicisë së armatosur
dhe gjykatësi i qytetit. Në Durrës
dhe në Krujë kryetari i qytetit quhej prior,
në Tivar dhe në Ulqin komes ose kont, në
qytetet e tjera të Shqipërisë së
veriut mbante titullin primas. Kur qytetet e Shqipërisë
ranë nën sundimin e Mbretërisë,
serbe. të Rashës, ai përmëndet
në dokumente me tituj jaran ose setnik. Në
qytetet e rëndësishme ai kishte ndihmës
një oficer për milicinë dhe judikatorin
për gjyqin. Priorët vareshin nga duka i
themës.
Qytetarët kishin një numër detyrimesh
ndaj shtetit. Këta, si edhe fshatarët, paguanin
taksën "rogi" , të cilën
e merrte duka. Veç kësaj, pronarët
e tokave që ndodheshin në afërsitë
e qytetit, paguanin taksën e tokës që
quhej shkurtimisht akrostiku. Detyrime të tjera
të qytetarëve ishin tatimi mbi të ardhurat
(dacium), taksa për tym (census), tributi etj.
Rritja e rolit ekonomik të qyteteve solli dalëngadalë
rritjen e rolit të këshillit të qytetit.
Në ushtrimin e funksioneve të këshillit
e krijuan me kohë disa kanune që u sanksionuan
nga tradita. Qysh në shek. XIII priorët,
megjithëse të emëruar nga duka i themës,
detyroheshin të betoheshin para këshillit
të qytetarëve për të respektuar
kanunet që morën dalëngadalë formën
e statuteve ose të privilegjeve. Aty nga gjysma
e dytë e shek. XII, perandori bizantin Manuel
Komneni u njohu disa qyteteve të Shqipërisë
privilegjin që të administroheshin sipas
kanuneve të veta. Ky proçes çoi,
me rritjen e mëtejshme të qyteteve, në
forcimin e qyteteve autonome të organizuara në
komune, të cilat u çfaqën gjatë
shek. XIII.
